3. Tương lai nước Nhật "hậu Abe"

Về tương lai chính quyền Thủ tướng Kishida, lịch trình chính trị quan trọng tiếp theo là cuộc bầu cử chủ tịch đảng LDP vào mùa thu 2024 và bầu cử Thượng viện vào tháng 7/2025. Bởi vậy, nếu Thủ tướng Kishida tái đắc cử chức chủ tịch LDP sẽ đồng nghĩa với việc chính quyền Nhật Bản đương nhiệm không phải đối phó với các cuộc bầu cử trong vòng 3 năm tới. Thủ tướng Kishida sẽ có một giai đoạn mà các nhà chính trị Nhật Bản vẫn gọi là "ba năm vàng son" để tập trung triển khai các đường lối chính sách của mình. Tuy nhiên, hiện tại không thể khẳng định chắc chắn rằng Thủ tướng Kishida sẽ không phải đối mặt với thách thức lớn nào phía trước. Tỷ lệ ủng hộ cao đối với chính phủ do ông cầm quyền vẫn có thể quay đầu sụt giảm bất cứ lúc nào trước hàng loạt những vấn đề cam go.

Chính quyền Kishida đang đối mặt với khá nhiều vấn đề, bao gồm giá cả leo thang, chính sách kinh tế và tài chính, các biện pháp đối phó với tình trạng gia tăng của dịch Covid-19, vấn đề an ninh trong bối cảnh thế giới bất ổn định và việc sửa đổi Hiến pháp. Sau vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe, mối quan hệ giữa giới chính trị và tổ chức tôn giáo Cựu Giáo hội Thống nhất（旧統一教会）cũng đang trở thành vấn đề nổi cộm. Người ta nghi ngại việc giáo phái này dường như đã phần nào "xâm nhập vào thế giới chính trị" và xây dựng các mối quan hệ cá nhân với các chính trị gia. Việc tiếp xúc với các chính trị gia sẽ làm tăng khả năng nhận diện của một giáo phái, tạo dựng thêm lòng tin trong xã hội. Đổi lại, giáo phái có thể hỗ trợ họ trong chiến dịch tranh cử. Mặc dù sự "ngây thơ" của các chính trị gia hẳn đã tạo cơ hội cho các giáo phái lợi dụng tâm linh, tuy nhiên, nếu họ chấp nhận cách tiếp cận của giáo phái ngay cả khi nhận ra vấn đề, rõ ràng họ sẽ phải chịu trách nhiệm về mặt chính trị. Nếu vấn đề nổi cộm này không được giải quyết thỏa đáng, rất có thể tình hình chính trị nội bộ Nhật Bản sẽ trở nên phức tạp hơn.

Sự ra đi đột ngột của cựu Thủ tướng Abe cũng để lại một khoảng trống quyền lực chính trị to lớn. Ảnh hưởng của ông Abe vốn dĩ đã lớn đến mức, ngay cả sau khi rời khỏi cương vị thủ tướng năm 2020, ông vẫn là một nhân vật được coi trọng và là sự hiện diện không thể thiếu tại Quốc hội nước này. Liên quan đến sự hiện diện của ông đối với chính quyền hiện thời, Thủ tướng Kishida trong cuộc họp báo về việc cựu Thủ tướng Abe qua đời ngày 8/7/2022 đã phát biểu: “Cựu Thủ tướng Abe Shinzo đã để lại những thành tựu to lớn trên cương vị Thủ tướng. Và chính quyền hiện tại cũng đang đi theo dòng chảy của những thành tựu to lớn đó... Cả về đối nội và đối ngoại giao tôi đã nhận được nhiều lời khuyên quý giá... những khích lệ...những ý kiến khác nhau”.[1]

Trước khi bị ám sát cựu Thủ tướng Abe cũng là nhà lãnh đạo phe nhóm lớn nhất trong đảng LDP: Seiwaken (Nhóm Nghiên cứu Chính sách Seiwa - 清和政策研究会, viết tắt: 清和研), đồng thời đóng một vai trò quan trọng trong thiết lập chương trình nghị sự của đảng cầm quyền. Ngay từ đầu, Seiwaken là thành trì của phe bảo thủ trong đảng và từ thời chính quyền Abe thứ hai đã dẫn dắt đường lối chính trị về mọi mặt, từ đối nội tới đối ngoại. Tại cuộc họp đầu tiên sau khi ông Abe qua đời, phe Seiwaken đã nhất trí về một hệ thống lãnh đạo tập thể cho đến khi "quốc tang" diễn ra vào ngày 27/9. Tuy nhiên, đằng sau quyết định này có thể là vì trên thực tế không có người kế nhiệm ông Abe. Một cựu bộ trưởng của LDP đã nhận xét: "Tôi không thể tìm thấy một thành viên nào của đảng có sức mạnh đoàn kết phần lớn đảng như ông Abe".[2] Hơn nữa, một số quan điểm còn cho rằng sự tranh chấp quyền kế vị sẽ diễn ra, và nếu Seiwaken không duy trì được ảnh hưởng sau khi ông Abe qua đời dẫn đến chia tách, quyền lực giữa các phe nhóm trong LDP cũng sẽ thay đổi.[3]

Về an ninh, Nhật Bản đang trong quá trình viết lại Chiến lược An ninh Quốc gia 2013 được lập dưới thời ông Abe và cần hoàn tất trong năm nay. Sau khi từ chức Thủ tướng, ông Abe vẫn lên tiếng về vấn đề này. Liên quan đến sự thay đổi cán cân quân sự trong eo biển Đài Loan, năm 2021 ông từng phát biểu rằng “một cuộc khủng hoảng Đài Loan cũng sẽ là một cuộc khủng hoảng đối với Nhật Bản” và kêu gọi Mỹ chấm dứt chính sách mơ hồ về chiến lược của mình.[4]

Có thể nói cả hai Thủ tướng kế nhiệm là Suga và Kishida đều đi theo cách tiếp cận chính sách đối ngoại của Abe. Thủ tướng đương nhiệm Kishida cũng đã cam kết tăng ngân sách quốc phòng để Nhật Bản có sự hiện diện về quân sự tích cực hơn, nâng cao cảnh giới với Trung Quốc và Triều Tiên, tăng cường bảo vệ Đài Loan và tài trợ cho các hoạt động cải thiện quân sự của các quốc gia Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương bao quanh Trung Quốc. Tuy nhiên khi giá hàng hóa gia tăng tỷ lệ thuận với sự bất mãn của công chúng, một câu hỏi hóc búa là chính phủ sẽ tài trợ cho việc tăng chi phí quốc phòng này như thế nào? Sau khi tung ra các gói kích thích kinh tế sau hậu quả của đại dịch COVID-19 và đối mặt với một cuộc khủng hoảng kinh tế mới đây, việc tài trợ cho các hoạt động cải thiện năng lực quốc phòng theo kế hoạch thực sự sẽ không đơn giản.

Sự ra đi của cựu Thủ tướng Abe cũng khiến ông Kishida phải gánh những trách nhiệm chính trị nặng nề hơn. Đương kim Thủ tướng Kishida sẽ không còn có thể dựa vào ông Abe - người có ảnh hưởng lớn trong đảng - để theo đuổi các chính sách gây chia rẽ không chỉ trong nội bộ LDP mà cả trong xã hội Nhật, nổi bật như việc sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản.

Sau cuộc bầu cử Thượng viện, lực lượng ủng hộ sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản đã vượt ngưỡng cần thiết, tuy nhiên, việc sửa đổi Hiến pháp cần nhận được 2/3 sự ủng hộ của cả Thượng viện và Hạ viện, cùng với sự chấp thuận của 50% công chúng. Đây là rào cản rất lớn và cũng là một trong những lý do khiến Hiến pháp Nhật Bản chưa được sửa đổi. Sửa đổi Hiến pháp cũng không phải là mối quan tâm hàng đầu của nhiều người tại Nhật Bản. Chủ nghĩa Hòa bình được cho là đã ăn sâu suy nghĩ của người Nhật. Nhiều người tin rằng chủ nghĩa hòa bình đã bảo vệ quốc gia này sau khi nhìn lại quá khứ vài triệu người Nhật bị thiệt mạng trong quãng thời gian từ 1931-1945. Mặt khác, thế giới đã thay đổi mạnh mẽ sau đại dịch Covid-19 và cuộc xung đột quân sự Nga-Ukraine. Và cũng không ít người lo ngại rằng Hiến pháp của Nhật Bản và khuôn khổ pháp lý hiện tại không còn đủ để chống lại các cuộc tấn công trong không gian mạng và các lĩnh vực phi truyền thống khác. Khi ông Abe đã ra đi và chưa có một nhân vật lãnh đạo rõ ràng nào trong số các thành viên cấp cao của LDP đứng lên thúc đẩy việc sửa đổi Hiến pháp, liệu LDP có đoàn kết dưới ngọn cờ sửa đổi hiến pháp hay không? Cho dù quá trình sửa đổi có thể được kích hoạt, sự tranh luận về nội dung sửa đổi có thể trở nên sôi động hơn, nhưng liệu việc sửa đổi Hiến pháp của Nhật Bản có sớm diễn ra hay không vẫn còn là câu hỏi chưa thể giải đáp.

Về lĩnh vực kinh tế, Thủ tướng Kishida đã đề ra “Chủ nghĩa tư bản mới mang hình thái Nhật Bản”, “vòng tuần hoàn giữa tăng trưởng và phân phối”, “kế hoạch tăng gấp đôi thu nhập trong thời đại Reiwa”, tuy nhiên các nội dung cụ thể vẫn chưa được làm rõ. Ông Kishida chưa giải thích những điều này có nghĩa là gì, ngoài một số lập luận về việc giảm bất bình đẳng mà theo nhiều ý kiến là rất khó để đưa ra các biện pháp cụ thể cũng như nhìn thấy được các kết quả trên thực tế.

Bất chấp những lời chỉ trích đối với Abenomics, các chính trị gia nước này vẫn chưa thể đưa ra bất kỳ lựa chọn thay thế nào có ý nghĩa hơn. Thống đốc Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BoJ) được cựu Thủ tướng Abe bổ nhiệm là Kuroda Haruhiko vẫn nắm quyền lãnh đạo (ít nhất cho đến năm sau). Chính sách nới lỏng tiền tệ được đưa ra thời chính quyền Abe hiện vẫn được duy trì bất chấp áp lực mạnh mẽ của đồng USD tăng giá lên đồng yên. “Chính sách tài khóa linh hoạt”, thuật ngữ được sử dụng nhiều dưới thời Abe về kích thích tài khóa trong thời gian hiện tại và củng cố trong trung và dài hạn vẫn là quan điểm của chính quyền Thủ tướng Kishida. Cả cựu Thủ tướng Suga và ông Kishida vẫn tiếp tục sử dụng các “chính sách công nghiệp kiểu mới” để thúc đẩy tăng trưởng trong các lĩnh vực công nghệ cao. Nhìn từ tất cả những khía cạnh này, có thể thấy trên thực tế “Abenomics” vẫn hiện diện trong mọi mặt của nền kinh tế Nhật Bản.

Kết luận

Cuộc bầu cử Thượng viện năm 2022 đã trở thành một cuộc bầu cử lịch sử, đánh dấu "bước ngoặt lớn" của nền chính trị Nhật Bản. Tại cuộc bầu cử này, liên minh đảng cầm quyền đã giành chiến thắng áp đảo, tiếp tục chiếm đa số quá bán tại Thượng viện Nhật Bản. Một điểm nổi bật khác là phe ủng hộ sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản đã vượt ngưỡng 2/3 cần thiết trong Thượng viện, cho thấy lần đầu tiên khả năng sửa đổi Hiến pháp theo hướng cho phép Nhật Bản sử dụng sức mạnh quân sự tự do hơn đã được kích hoạt. Đặc biệt, vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe Shinzo diễn ra ngay trước thềm cuộc bầu cử Thượng viện 2022 cũng đã biến đổi hoàn toàn chính trị nước này theo nhiều cách.

Việc LDP giành thắng lợi lớn trong cuộc bầu cử Thượng viện năm nay lẽ ra sẽ mở ra cho chính quyền của Thủ tướng Kishida "ba năm vàng son" để tập trung triển khai các đường lối chính sách. Tuy nhiên, trước mắt chính quyền của Thủ tướng Kishida đang phải đối mặt với hàng loạt những thách thức lớn bao gồm giá cả leo thang, các biện pháp đối phó với tình trạng bùng phát của Covid-19, vấn đề an ninh trong bối cảnh thế giới bất ổn định bao gồm việc sửa đổi Hiến pháp và yêu cầu làm rõ mối quan hệ giữa giới chính trị và tổ chức tôn giáo Cựu Giáo hội Thống nhất.

Mặc dù cục diện chính trị nước Nhật "hậu Abe" sẽ còn thay đổi, khi xuất hiện những thách thức mới, các nhà lãnh đạo sẽ dần rời xa các khuôn khổ chính sách của Abe. Tuy nhiên di sản thành công của ông và những áp lực từ những người cùng phe mong muốn bảo vệ và thúc đẩy hoàn thành những kế hoạch còn dang dở của cựu Thủ tướng Abe vẫn sẽ khiến chính quyền Thủ tướng Kishida và các thủ tướng tương lai của Nhật Bản không dễ dàng thay đổi hướng đi. Có thể nói trong tương lai gần, chính trị Nhật Bản hầu như không có sự thay thế nào cho các định hướng chính sách của Abe./.

TS. Đỗ Thị Ánh

TTNC Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Thị Ánh, "Những thành tựu của nền kinh tế Nhật Bản sau 5 năm thực hiện chính sách Abenomics", Tạp chí Tài chính, Bộ Tài chính, Kỳ I (676), tháng 3/2018.

2. Do Thi Anh, " Japan’s role in CPTPP", Vietnam Review of Northeast Asian Studies, No. 1, 2018.

3. Đỗ Thị Ánh, "Bầu cử Thượng viện Nhật Bản 2022 : Cuộc sát hạch quan trọng đối với chính quyền Thủ tướng Kishida", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1591.

4. Đỗ Thị Ánh, "Nhật Bản bầu cử Thượng viện sau vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe Shinzo", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1610.

5. Đỗ Thị Ánh, "Những điểm nổi bật về kết quả bầu cử Thượng viện Nhật Bản lần thứ 26", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1611.

6. East Asia Forum, https://www.eastasiaforum.org/category/countries/japan/.

7. Nikkei Asia, Shinzo Abe, https://asia.nikkei.com/Politics/Shinzo-Abe .

7. 総務省, 選挙 (Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản, Bầu cử)

https://www.soumu.go.jp/senkyo/senkyo_s/naruhodo/index.html.

8. Đài truyền hình Nhật Bản NHK, Tạp chí chính trị NHK , https://www.nhk.or.jp/politics/articles/.