Trong những năm gần đây Trung Quốc tích cực nâng cấp và đầu tư vào lực lượng vũ trang, củng cố và phát triển công nghệ, đồng thời đẩy mạnh hoạt động tuyên bố chủ quyền trên các vùng biển trọng yếu, nhất là Biển Đông. Những yêu sách chủ yếu của Trung Quốc đang đe dọa đẩy khu vực châu Á Thái Bình Dương nói riêng và thế giới nói chung vào vòng xoáy bất ổn nghiêm trọng. Trước tình hình đó đòi hỏi các quốc gia trong và ngoài khu vực phải chung tay hợp tác, giúp đỡ nhau trong việc giải quyết các vấn đề về Biển Đông.

Nhận định về tình hình, Marc Lanteigne - chuyên gia nghiên cứu hàng đầu về chính sách đối ngoại của Trung Quốc thuộc Viện Quan hệ Quốc tế Na Uy cho rằng Trung Quốc muốn thống trị Biển Đông như cách Mỹ thống trị vùng biển Caribbean. Trung Quốc muốn vùng biển này thuộc về mình, không muốn các lực lượng hải quân của các nước như Mỹ, Philippines, Việt Nam hay Ấn Độ hiện diện tại đây. Trung Quốc đã bồi đắp, xây dựng tại các bãi đá với tốc độ chóng mặt, tạo thế khóa chặt các tuyến đường thủy nối liền các nước láng giềng với các đảo ở Biển Đông. Tháng trước, Trung Quốc đã lắp đặt hệ thống tên lửa đất đối không tại quần đảo Hoàng Sa. Các bức ảnh vệ tinh cũng cho thấy Trung Quốc đã lắp đặt các trạm radar lớn tại Biển Đông, có thể giúp Trung Quốc mở rộng khả năng phòng thủ tên lửa bảo vệ đất liền và đánh chìm các tàu sân bay đối phương[1].

Phản ứng trước hành động của Trung Quốc, chính quyền Philipines ngày 2/3 đã tố cáo Trung Quốc điều động tàu đến bãi Hải Sâm (Philipines gọi là đảo vòng san hô Quirino) ở Biển Đông, ngăn chặn ngư dân Philipines hoạt động tại ngư trường truyền thống, đồng thời làm gia tăng căng thẳng trong khu vực. Giới chức Manila cho biết Trung Quốc đã điều động 7 tàu đến bãi Hải Sâm nằm giữa Đá Vành Khăn và Đảo Vĩnh Viễn ở quần đảo Trường Sa. Thị trưởng đảo Pagasa của Philipines Eugenio Bito-onon Jr nói rằng “Đó là điều đáng báo động. Quirino nằm giữa trục đường từ đảo Palawan tới Pagasa, chúng tôi thường coi đây là chặng dừng chân để nghỉ ngơi…Trung Quốc muốn cản trở chúng tôi bằng cách tạo ra một trạm kiểm soát không chính thức. Đây là hành vi xâm phạm trắng trợn quyền tự do hàng hải của Philipines”[2]. Trung Quốc còn bồi đắp, cải tạo và xây dựng cơ sở trái phép trên các đá ở quần đảo Trường Sa, thuộc chủ quyền Việt Nam, nhằm hiện thực hóa yêu sách chủ quyền phi lý. Việt Nam đã nhiều lần phản đối hành động vi phạm chủ quyền nghiêm trọng của Trung Quốc.

Trung Quốc đang tăng tốc tối đa các hoạt động quân sự và bành trướng tại các đảo lẻ nằm ngoài khơi Thái Bình Dương. Bên cạnh đó, Trung Quốc đã đe dọa các nước láng giềng yếu hơn như Philipines, Việt Nam thông qua các lực lượng hải quân, bảo vệ bờ biển và lực lượng dân quân bảo vệ tàu đánh cá, nhưng phản ứng của các nước láng giềng là khá yếu ớt, không thuyết phục được Bắc Kinh thay đổi hành động. Trước những hành động gây hấn của Trung Quốc trên Biển Đông, Nhật Bản không ngừng có những hành động thể hiện sự hậu thuẫn của mình đối với các quốc gia phản đối tham vọng xâm chiếm Biển Đông của Trung Quốc. Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản dự kiến sẽ tới Philipines vào tháng 4 để thảo luận về hợp tác giữa Tokyo và Manila. Nhật Bản đã đề nghị cung cấp cho Philipines các máy bay tuần tra làm nhiệm vụ ở vùng biển tranh chấp[3].

Đặc biệt, ngày 8/3 Sách Trắng mới nhất của Bộ Ngoại giao Nhật Bản về Viện trợ phát triển chính thức của nước này cho biết Chính phủ Nhật Bản sẽ mở rộng viện trợ cho các nước châu Á trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng quyết đoán trên Biển Đông. Sách Trắng cho thấy ý định của Chính phủ Nhật Bản bảo vệ những tuyến đường biển trọng yếu trong khu vực, trong đó có những tuyến xung quanh các nước thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Sách Trắng nhận định ASEAN đóng vai trò “cực kỳ quan trọng xét cả hai góc độ chính trị và kinh tế” và nêu rõ để phát triển “trật tự dựa trên các giá trị chung” tại Đông Á, trong đó có khu vực Đông Nam Á, Nhật Bản sẽ ủng hộ nỗ lực của các nước trong khu vực nhằm cải thiện an ninh trên biển và xây dựng cơ sở hạ tầng[4]. Trong sách trắng Bộ Ngoại giao Nhật Bản nhấn mạnh: “Các nước ASEAN là một khu vực cực kỳ quan trọng về cả hai khía cạnh chính trị và kinh tế khi họ nằm dọc theo tuyến đường biển của Nhật Bản và có các mối quan hệ kinh tế mạnh mẽ” với nhiều công ty Nhật Bản đang hoạt động tại các quốc gia này. Sách Trắng nêu rõ: “Sự ổn định và phát triển của khu vực này sẽ có ảnh hưởng lớn đến an ninh và thịnh vượng của Nhật Bản”[5].  Đối với phát triển cơ sở hạ tầng, Sách Trắng cho biết Nhật Bản dự định thúc đẩy xây dựng cơ sở hạ tầng chất lượng cao, nhằm “đưa châu Á trở thành trung tâm tăng trưởng kinh tế toàn cầu, tạo công ăn việc làm và cung cấp công nghệ”. Đến năm 2020, Nhật Bản cùng với Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) sẽ nâng tổng số tiền đầu tư vào châu Á lên khoảng 110 tỷ USD [6].

Theo đánh giá của hãng tin Kyodo, đây được xem là động thái của Tokyo nỗ lực bảo đảm an toàn của các tuyến đường biển quan trọng. Kyodo đánh giá: “Các tuyến đường biển trải dài từ eo biển Malacca đến Biển Đông được Nhật Bản xem là một tuyến đường vận chuyển dầu mỏ và nhiều mặt hàng nhập khẩu quan trọng. Tuy nhiên, việc Trung Quốc tiến hành cải tạo đất với quy mô lớn và tốc độ nhanh trên biển, coi như một cách để khẳng định chủ quyền lãnh thổ đã và đang tạo ra những căng thẳng trong khu vực, gây lo ngại cho các nước láng giềng. Điều đó cho thấy Trung Quốc đang đẩy nhanh hoạt động quân sự hóa Biển Đông”.

Sách Trắng đã cho thấy  Nhật Bản chú trọng bảo vệ những tuyến đường biển trọng yếu trong khu vực, trong đó có những tuyến xung quanh các nước thành viên ASEAN. Năm 2015, Nhật Bản đã sửa đổi Hiến chương Hợp tác Phát triển lần đầu tiên kể từ năm 2003. Theo đó, Nhật Bản nhấn mạnh chủ trương sử dụng viện trợ phát triển cho nước ngoài để bảo vệ các lợi ích quốc gia trong bối cảnh môi trường toàn cầu thay đổi.

Những hành động của Trung Quốc trên Biển Đông đã làm gia tăng những bất bình trong khu vực, khiến căng thẳng leo thang và hơn lúc nào hết đòi hỏi các nước có tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông cần bắt tay nỗ lực cùng nhau để thuyết phục Bắc Kinh thay đổi hành động của mình. Bên cạnh đó với sự hậu thuẫn của các nước lớn đặc biệt như Nhật Bản đã đóng vai trò quan trọng, góp phần giải tỏa căng thẳng, bảo vệ an ninh và ổn định khu vực.

Trần Mỹ Hoa, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Báo Mỹ phân tích việc Trung Quốc tăng cường năng lực quân sự tại Biển Đông.

TTXVN, Tin tham khảo thế giới ngày 10/03/2016, tr4.

[2] Trung Quốc tiếp tục những hành động gây hấn.

TTXVN, Tin tham khảo thế giới ngày 04/03/2016, tr5;6.

[3]Vấn đề Biển Đông: Khi nhiều nước vào cuộc.

TTXVN, Tin tham khảo thế giới ngày 09/03/2016, tr2.

[4][6] Japan to increase aid to Asia amid China’s growing maritime assertiveness

http://www.japantimes.co.jp/news/2016/03/09/national/politics-diplomacy/japan-increase-aid-asia-amid-chinas-growing-maritime-assertiveness/#.VuI7pn2LTIV\

[5];[7] Sách Trắng ODA Nhật Bản nhấn mạnh ủng hộ ASEAN về an toàn hàng hải

http://www.baoyenbai.com.vn/18/134320/Sach_Trang_ODA_Nhat_Ban_nhan_manh_ung_ho_ASEAN_ve_an_toan_hang_hai_.htm