Sau hơn 3 năm thụ lý và tiến hành xét xử, ngày 12/7 Tòa Trọng tài (PCA) được thành lập theo Phụ lục VII, Công ước Liên hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982, đã ra phán quyết cuối cùng về vụ kiện Philippines với Trung Quốc. Đây là phán quyết quốc tế đầu tiên liên quan đến tranh chấp quốc tế ở Biển Đông. Những nội dung quan trọng trong phán quyết của PCA gồm:

Về quyền lịch sử và Đường 9 đoạn, Tòa kết luận rằng quyền lịch sử của Trung Quốc đối với các nguồn tài nguyên trong các vùng biển ở Biển Đông bị xóa bỏ do không phù hợp với chế định vùng đặc quyền kinh tế trong UNCLOS. Tòa cũng nhận thấy không có bất kỳ bằng chứng nào cho thấy trong lịch sử chỉ có một mình Trung Quốc thực hiện việc kiểm soát vùng nước này cũng như tài nguyên tại đây. Vì vậy, Tòa kết luận không có cơ sở pháp lý để Trung Quốc yêu sách quyền lịch sử đối với tài nguyên tại các vùng biển phía bên trong Đường 9 đoạn.

Phán quyết của PCA tiếp tục khẳng định không có thực thể nào mà Trung Quốc đang kiểm soát ở quẩn đảo Trường Sa có Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ), đồng thời nhấn mạnh rằng các hoạt động xây dựng của Trung Quốc tại các thực thể trên Biển Đông đã gây “tổn hại không thể khắc phục” đối với hệ sinh thái, rạn san hô ở quần đảo Trường Sa. Ngoài ra theo phán quyết này của Tòa, việc Trung Quốc bồi đắp và xây dựng đảo nhân tạo trên quy mô lớn trong thời gian gần đây là không phù hợp với nghĩa vụ của quốc gia thành viên UNCLOS trong quá trình giải quyết tranh chấp và phá hủy các bằng chứng về điều kiện tự nhiên của các cấu trúc ở Biển Đông[1].

Ngay khi Tòa trọng tài thường trực đưa ra phán quyết cuối cùng về vụ kiện giữa Philippines với Trung Quốc, Philippines đã nhanh chóng hoanh nghênh và bày tỏ sự vui mừng trước phán quyết này, đồng thời kêu gọi dân chúng bình tĩnh, tránh những hành động quá khích. Ngoại trưởng Perfecto Yasay nhấn mạnh không chỉ Philippines mà ngay chính những quốc gia hiện đang có tranh chấp chủ quyền hàng hải với Trung Quốc cũng cần phải kiềm chế. Tân Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte cũng hoan nghênh phán quyết của Tòa và khẳng định sẵn sàng đàm phán với Trung Quốc để tìm giải pháp thuận lợi nhất cho cả đôi bên.

Đáp trả, Chính phủ Trung Quốc ngay lập tức đã ra tuyên bố, khẳng định “không công nhận và không chấp nhận” quyết định của Tòa trọng tài và tái khẳng định các “quyền chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông”. Trong thông cáo của Bộ Quốc phòng Trung Quốc khẳng định phán quyết của Tòa không ảnh hưởng gì tới chủ quyền của Trung Quốc và quân đội Trung Quốc kiên quyết bảo vệ chủ quyền, an ninh, quyền lợi, lợi ích hàng hải của quốc gia, sẵn sàng đối phó với mọi thách thức, đe dọa bất kể đến từ đâu[2].

Trong khi đó, Bộ ngoại giao Việt Nam đã nhanh chóng hoan nghênh phán quyết của PCA. Ngày 12/7, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Hải Bình nói rằng: “Việt Nam hoanh nghênh việc Tòa Trọng tài Thường trực đưa ra phán quyết cuối cùng vào ngày 12/7. Việt Nam sẽ có tuyên bố về nội dung phán quyết và một lần nữa khẳng định lập trường nhất quán về vụ kiện, ủng hộ mạnh mẽ việc giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông bằng biện pháp hòa bình, bao gồm các tiến trình ngoại giao và pháp lý, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực theo quy định của luật pháp quốc tế”. Ông Lê Hải Bình nói thêm rằng: “Việt Nam tiếp tục khẳng định chủ quyền của mình đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, chủ quyền đối với nội thủy và lãnh hải, quyền chủ quyền và quyền tài phán đối với vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Việt Nam được xác định phù hợp với UNCLOS năm 1982 cũng như tất cả các quyền và lợi ích pháp lý của Việt Nam liên quan đến các cấu trúc đại lý thuộc hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa”[3].

Indonesia ngày 12/7 cũng lên tiếng kêu gọi các bên liên quan đến vụ kiện trọng tài giữa Philippines và Trung Quốc kiềm chế, tránh có những bước đi khiến tình hình leo thang căng thẳng. Tuyên bố của Bộ Ngoại giao Indonesia nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực. Ngay trước khi tòa công bố phán quyết, ngày 12/7, Thái Lan cũng ra tuyên bố kêu gọi các bên liên quan duy trì hòa bình, ổn định và phát triển ở Biển Đông, giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình[4].

Về phía Hoa Kỳ, Bộ Ngoại giao Mỹ ra tuyên bố nói “phán quyết của tòa PCA là đóng góp quan trọng cho mục tiêu chung nhằm giải quyết tranh chấp Biển Đông bằng biện pháp hòa bình”. Mặc dù Hoa Kỳ vẫn còn đang nghiên cứu về phán quyết này và hiện giờ chưa có bình luận gì về các giá trị của vụ kiện, nhưng phát ngôn  Bộ ngoại giao Mỹ, John Kirby, nói rằng “phán quyết có tính ràng buộc pháp lý với cả hai phía và Mỹ hy vọng Trung Quốc và Philippines tuân thủ các nghĩa vụ của mình”[5]. Đồng thời khuyến khích các bên làm rõ những đòi hỏi chủ quyền theo luật pháp quốc tế cũng như cùng nhau phối hợp quản lý và giải quyết tranh chấp. Những bước đi này sẽ tạo cơ sở cho những thảo luận tiếp theo nhằm thu hẹp phạm vi địa lý tranh chấp trên biển, đặt ra tiêu chuẩn đối với cách hành xử tại khu vực tranh chấp và cuối cùng là giải quyết tranh chấp một cách hoà bình, không ép buộc, không sử dụng hay đe doạ sử dụng vũ lực[6].

Về phía Nhật Bản, Chính phủ Nhật Bản đã lên tiếng kêu gọi cả hai nước tuân thủ phán quyết trên của tòa. Ngoại trưởng Nhật Bản Fumio Kishida cho biết quyết định của Tòa Trọng tài là cuối cùng và có tính ràng buộc về mặt pháp lý. Ông cũng kêu gọi hai bên nhanh chóng tuân thủ những gì mà các trọng tài đã tuyên bố.  Ông Kishida cho biết: Nhật Bản rất mong muốn các bên tuân thủ theo phán quyết này và cuối cùng đi đến một sự dàn xếp hòa bình đối với các tranh chấp trên biển Đông. Ông Kishida cũng khẳng định Nhật Bản luôn ủng hộ tầm quan trọng của luật pháp và việc sử dụng các biện pháp hòa bình trong vấn đề biển Đông. Nước này phản đối các hành vi sử dụng vũ lực hay cưỡng chế đe dọa để giải quyết các tranh chấp trên biển[7].

Sau khi Chính phủ Nhật Bản lên tiếng, Bắc Kinh đã cáo buộc Tokyo thao túng PCA để ra phán quyết bác bỏ tuyên bố chủ quyền của nước này ở Biển Đông. Trong cuộc họp báo ngày 13/7, Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Liu Zhenmin cho biết 4 trong số các thẩm phán của Tòa PCA được bổ nhiệm bởi Shunji Yanai, Chủ tịch Tòa án Quốc tế về Luật Biển khi Philippines lần đầu tiên đệ đơn kiện đối với tuyên bố chủ quyền trái phép của Trung Quốc ở Biển Đông năm 2013. Và Yanai cũng đứng đầu một nhóm chuyên gia khuyến nghị Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe thực hiện quyền tự vệ tập thể của quân đội. Ông Liu nói thêm rằng ông Yanai đã giúp ông Abe thách thức trật tự toàn cầu trong thời hậu chiến, các trọng tài đã hoàn toàn bị thao túng bởi Yanai, chính phủ Nhật đã can thiệp vào vụ án và phán quyết này là không hợp lệ [8].

Hôm 15/7, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã nói với Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe rằng Nhật cần dừng can thiệp và thổi phồng vấn đề Biển Đông tại hội nghị thượng đỉnh Á-Âu ở Ulaanbaatar, Mông Cổ. Theo Tân Hoa Xã, ông Lý đã nói với ông Abe: “Nhật Bản không phải là một nước trực tiếp liên quan đến vấn đề Biển Đông và vì vậy nên thận trọng về lời nói và việc làm và hãy dừng việc thổi phồng cũng như can thiệp”. Hãng tin Kyodo cho hay ông Abe nói với ông Lý rằng một trật tự quốc tế dựa trên luật pháp phải được tôn trọng. Cũng theo Kyodo, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe và Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc đã nhất trí rằng phán quyết của Tòa Trọng tài quốc tế đưa ra hôm 12/7 phải được tuân thủ. Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Nhật Bản, ông Kawamura cho biết ông Abe đã tái khẳng định những quan điểm cơ bản về Biển Đông trong cuộc gặp với ông Lý. Ông Kawamura nói: “Tình hình Biển Đông là mối quan tâm của cộng đồng quốc tế. Phán quyết của tòa ngày 12/7 có tính chung cuộc và ràng buộc về mặt pháp lý đối với các bên trong vòng tranh chấp”[9].

Tại cuộc họp thượng đỉnh Á – Âu vào ngày 16/7, Nhật Bản gia tăng áp lực lên Bắc Kinh, buộc Bắc Kinh phải tôn trọng phán quyết của toà quốc tế vừa bác bỏ hầu hết chủ quyền Biển Đông mà nước này từ lâu tuyên bố. Bên ngoài thủ đô Mông Cổ, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe nói với các nhà lãnh đạo rằng phán quyết của tòa là một nguyên tắc áp dụng phổ quát mà cộng đồng quốc tế phải giữ vững, ông hy vọng các bên tranh chấp phải tuân thủ quy tắc quốc tế đó và đi đến giải quyết tranh chấp trong hoà bình tại Biển Đông[10].

Vụ Philippines kiện Trung Quốc đánh dấu lần đầu tiên tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông phải đối diện với một thách thức về pháp lý. Phán quyết của PCA sẽ mở ra một thời đại mới, thời đại của những vấn đề quốc tế sẽ được giải quyết bằng pháp luật. Việc các bên liên quan tuân thủ những qui định mang tính quốc tế đó sẽ góp phần vào hòa bình, ổn định của khu vực và thế giới.

Trần Mỹ Hoa, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Tóm tắt thông cáo báo chí của PCA về vụ Philippines kiện Trung Quốc

TTXVN, Tin tham khảo thế giới, ngày 14/07/2016. Tr 3,4,5,6.

[2] Dư luận, nhận định về phán quyết của PCA trong vụ kiện Biển Đông

TTXVN, Tin tham khảo thế giới, ngày 14/07/2016. Tr 9,10.

[3] Vấn đề Biển Đông: Việt Nam có thể học gì từ thành công của Philippines?

TTXVN, Tin tham khảo thế giới, ngày 14/07/2016. Tr 2.

[4]; [6] Phản ứng Quốc tế xung quanh phán quyết của Tòa về vụ kiện Biển Đông

http://vov.vn/thegioi/phan-ung-quoc-te-xung-quanh-phan-quyet-cua-toa-ve-vu-kien-bien-dong-529630.vov

[5] Phán quyết của PCA và giải pháp Biển Đông

http://www.bbc.com/vietnamese/forum/2016/07/160713_forum_scs_pca_ruling_vu_duc_khanh

[7] Japan urges China, Philippines to abide by international tribunal ruling

http://www.japantoday.com/category/politics/view/japan-urges-china-philippines-to-abide-by-international-tribunal-ruling

[8] Beijing blames Tokyo for South China Sea defeat

http://newsonjapan.com/html/newsdesk/article/116913.php

[9] China tells Japan to stop interfering in South China Sea

http://www.japantoday.com/category/politics/view/china-tells-japan-to-stop-interfering-in-south-china-sea

[10] Abe seeks to pressure Beijing on South China Sea ruling

http://www.japantoday.com/category/politics/view/abe-seeks-to-pressure-beijing-on-south-china-sea-ruling