Trong bối cảnh Trung Quốc phô trương sức mạnh quân sự ở Biển Hoa Đông và Biển Đông, ngày 11/8, Chính phủ Nhật Bản đưa ra kế hoạch tăng số lượng các tùy viên quốc phòng công tác ở Việt Nam và Philippines trong năm tài khóa 2017 nhằm thúc đẩy hợp tác quốc phòng hơn nữa với hai quốc gia Đông Nam Á này. Tính đến tháng 4/2016, Nhật Bản có 61 tùy viên quân sự làm việc tại các đại sứ quán và các tổ chức quốc tế, trong đó có 1 người làm việc tại Việt Nam và 1 người tại Philippines. Chính quyền Nhật Bản cho biết sẽ tăng con số này lên 2 người ở mỗi nước vào năm tài khóa 2017. Việc gia tăng số tùy viên quốc phòng ở Việt Nam và Philippines là nhằm mục đích tạo điều kiện hợp tác quốc phòng với quân đội hai nước thông qua việc chia sẻ thông tin cũng như tăng cường thu thập thông tin về các hoạt động của quân đội Trung Quốc. Nhưng trên hết, việc tăng cường này còn nhằm mục đích “cảnh báo” Bắc Kinh về các hành động khiêu khích ở vùng biển quanh quần đảo Senkaku/Điếu ngư, nơi Nhật Bản đang kiểm soát nhưng Trung Quốc cũng tuyên bố chủ quyền. Ngoài ra, Nhật Bản cũng liên tục tăng cường hợp tác quốc phòng với Việt Nam và Philippines trong thời gian gần đây. Tháng 4/2016, tàu khu trục của Lực lượng phòng vệ biển Nhật Bản đã đến cảng quân sự chiến lược Cam Ranh lần đầu tiên. Vào tháng 5, Nhật đồng ý cho Philippines thuê các máy bay huấn luyện TC-90 và hải quân Philippines cũng dự kiến sẽ dùng các máy bay này để tuần tra và giám sát Biển Đông. Ngoài Việt Nam và Philippines, Nhật Bản cũng sẽ chỉ định một tuỳ viên quân sự làm việc tại Phần Lan nhằm thu thập và phân tích hoạt động của Nga tại Ukraine. Số lượng tuỳ viên quân sự tại khu vực Trung Đông và châu Phi cũng được tăng lên sau vụ bắt giữ con tin tại Algeria năm 2013 khiến 10 người Nhật thiệt mạng[1].

Tình hình Biển Đông đang căng thẳng leo thang bởi các hành động quyết đoán từ phía Trung Quốc, bất chấp phán quyết của Tòa trọng tài Quốc tế (PCA). Trong nỗ lực cản trở sự bành trướng ngày càng gia tăng của Trung Quốc trong khu vực, ngày 12/8, Nhật Bản tuyên bố sẽ cung cấp thêm 2 tàu tuần tra mới và máy bay do thám cho Philippines nhằm giúp nước này tăng cường khả năng tuần tra trên biển. Masato Ohtaka, Phó phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Nhật Bản nói với các phóng viên rằng: “Chúng tôi đang nói về tàu cỡ lớn, dài 90 mét. Chúng tôi cũng thảo luận về khả năng máy bay do thám thuê được thiết kế để luyện tập”[2].

Hai con tàu mà phía Tokyo dự kiến bàn giao cho Manila là loại tàu đặc dụng bảo vệ bờ biển, cỡ lớn, tổng trị giá giá lên tới 8,8 tỷ peso (tương đương 188,5 triệu USD). Ông Masato Ohtaka cho biết tại một cuộc họp báo ở Manila: “Chúng tôi đang thảo luận chi tiết và cần thêm một chút thời gian nữa”. Ông nói thêm: “Chúng tôi cũng đã bàn thảo về việc Nhật Bản có thể giúp Philippines phát triển năng lực quốc phòng, đặc biệt là an ninh hàng hải”. Đây là một trong những nỗ lực của Tokyo nhằm giúp Philippines tăng cường công tác phòng thủ ở vùng Biển Đông, đồng thời cũng là một phần của thỏa thuận về thiết bị quốc phòng giữa hai bên[3].

Việc Nhật Bản đàm phán chuyển giao thêm 2 tàu tuần duyên cỡ lớn cho Philippines là kết quả của cuộc hội đàm giữa Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte và Ngoại trưởng Nhật Bản Fumio Kishida vào ngày 11/8 khi ông Kishida sang thăm Philippines. Ông Kishida  hội đàm với ông Duterte và các quan chức Philippines để thúc đẩy hợp tác kêu gọi Trung Quốc tuân thủ Luật pháp quốc tế. Tại cuộc gặp hai bên nhắc lại quan điểm thiếu thiện chí của Trung Quốc về phán quyết của Tòa Trọng tài Quốc tế (PCA) liên quan  tới “đường chín đoạn” trên Biển Đông và thống nhất rằng, mọi vấn đề tranh chấp phải được giải quyết một cách hòa bình và dựa trên luật pháp quốc tế. Ngoại trưởng Kishida nhấn mạnh, phán quyết của Tòa trọng tài phải là yếu tố tăng cường quan hệ hợp tác hướng vào việc giải quyết tranh chấp một cách hòa bình và buộc các bên liên quan phải tôn trọng. Nhân dịp này ông Kishida cũng đã thông báo hành vi leo thang của Trung Quốc tại biển Hoa Đông thời gian gần đây. Về phần mình, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte khẳng định sẽ tôn trọng phán quyết của Tòa trọng tài và mong muốn hợp tác với Nhật Bản hướng tới giải quyết các tranh chấp dựa trên luật pháp quốc tế[4].

Ngày 11/8, Ông Kishida cũng đã có cuộc hội đàm với người đồng cấp Perfecto Yasay. Hai bên cũng đã kêu gọi Trung Quốc tránh các hành động đe dọa và tôn trọng luật pháp ở các vùng biển tranh chấp. Ông Kishida nói với các phóng viên rằng: “Trật tự hàng hải dựa trên luật pháp là điều không thể thiếu được đối với sự ổn định và thịnh vượng khu vực”[5]. Trong khi đó, Ngoại trưởng Philippines Perfecto Yasay thì ra sức kêu gọi Trung Quốc hãy tôn trọng luật pháp và an ninh hàng hải cũng như nguyên tắc thượng tôn pháp luật để giải quyết các tranh chấp trên Biển Đông và biển Hoa Đông. Phát biểu trong cuộc họp báo ông Yasay nói: “Chúng tôi kêu gọi Trung Quốc đảm bảo rằng an ninh biển và tinh thần thượng tôn pháp luật phải được tôn trọng tuyệt đối”. Bên cạnh đó, ông Yasay cũng cho biết cả Philippines và Nhật Bản đều đối mặt với những vấn đề giống nhau; cùng chia sẻ kinh nghiệm ở Biển Đông và Biển Hoa Đông và đồng thời nhấn mạnh các hành động của Trung Quốc tại các vùng biển tranh chấp là mang tính khiêu khích, hăm dọa nhằm khẳng định chủ quyền trên Biển Đông và đây không phải là lối hành xử được luật pháp quốc tế công nhận[6].

Trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng phô trương sức mạnh quân sự tại Biển Đông thì việc các nước tăng cường đoàn kết để đối phó cải thiện tình hình là việc làm cần thiết. Với việc Nhật Bản thúc đẩy hợp tác quốc phòng với hai quốc gia Đông Nam Á đã góp phần củng cố mối quan hệ cũng như giúp Nhật Bản tăng cường thu thập thông tin về các hoạt động của quân đội Trung Quốc. Bên cạnh đó, việc tăng cường này còn nhằm mục đích cảnh báo Trung Quốc về các hành động khiêu khích ở vùng biển quanh quần đảo Senkaku/Điếu Ngư.

Trần Mỹ Hoa, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Japan to increase defense attaches in Philippines, Vietnam

http://www.japantimes.co.jp/news/2016/08/11/national/politics-diplomacy/japan-increase-defense-attaches-philippines-vietnam/#.V7xJGluLTIU

[2] Japan gives Philippines patrol ships, discusses new rail project

http://www.japantoday.com/category/politics/view/japan-gives-philippines-patrol-ships-discuss-new-rail-project

[3] Nhật chuẩn bị bàn giao 2 tàu bảo vệ bờ biển cho Philippines

http://www.baomoi.com/nhat-chuan-bi-ban-giao-2-tau-bao-ve-bo-bien-cho-philippines/c/20077785.epi

[4] Nhật Bản và Philippines quyết không thỏa hiệp với Trung Quốc

http://vov.vn/thegioi/nhat-ban-va-philippines-quyet-khong-thoa-hiep-voi-trung-quoc-539466.vov

[5] Japan, Philippines urge China to respect law for Asian stability

http://www.japantoday.com/category/politics/view/japan-philippines-urge-china-to-respect-law-for-asian-stability

[6] Japan, Philippines to China: Respect law for Asian stability

http://www.japantimes.co.jp/news/2016/08/11/national/politics-diplomacy/japan-philippines-china-respect-law-asian-stability/#.V7xMSFuLTIU