Tối ngày 5/9, ngay sau khi kết thúc Hội nghị G20, chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã có cuộc gặp song phương với Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe tại Hàng Châu, Trung Quốc. Đây là lần gặp đầu tiên của hai nhà lãnh đạo sau 1 năm 5 tháng. Lần trước hai lãnh đạo gặp nhau vào tháng 4 năm 2015 tại Hội nghị Thượng đỉnh Á-Phi diễn ra tại Indonexia. Cuộc hội đàm lần này diễn ra trong bối cảnh quan hệ hai nước căng thẳng do vấn đề tranh chấp chủ quyền quần đảo Senkaku mà phía Trung Quốc gọi là Điếu Ngư. Ngoài ra, trong khi Hội nghị G20 đang diễn ra, Bắc Triều Tiên bắn 3 quả tên lửa làm dấy lên lên mối quan ngại về tình hình an ninh khu vực.

Vào đầu cuộc hội đàm, Chủ tịch Tập nói rằng quan hệ Trung - Nhật có khi bị cản trở bởi nhiều yếu tố phức tạp, còn có những mặt yếu kém. Hai nước phải nỗ lực đưa mối quan hệ trở lại quĩ đạo phát triển bình thường.

Đáp lại, Thủ tướng Abe muốn xây dựng quan hệ hữu hảo, ổn định thông qua thúc đẩy giao lưu hợp tác hai bên cùng có lợi trên quan điểm vì đại cục, đồng thời kiểm soát những khó khăn trong quan hệ hai nước. Mặt khác, Thủ tướng Abe đề cập đến việc Bắc Triều Tiên bắt 3 quả tên lửa đạn đạo, rất khó chấp nhận hành vì cố tình bắn tên lửa trong khi Trung Quốc tổ chức Hội nghị G20[1].

Trong vấn đề tranh chấp chủ quyền Senkaku/Điếu Ngư, Nhật Bản và Trung Quốc đều có lập trường riêng, không dung hòa được với nhau. Tháng trước vùng biển xung quanh Senkaku liên tục có khoảng 200 đến 300 lần thuyền Trung Quốc, trong đó có cả thuyền chính phủ, xâm nhập vào vùng biển Nhật Bản. Tại lần gặp này, Thủ tướng Abe chủ trương Trung Quốc nên tự kiềm chế những hành động đơn phương gia tăng căng thẳng. Đáp lại, Chủ tịch Tập Cận Bình vẫn lặp lại lập trường từ trước đến nay rằng Trung Quốc có nhận thức riêng của Trung Quốc, Senkaku/Điếu ngư là lãnh thổ của Trung Quốc[2].

Theo Tân Hoa Xã của Trung Quốc, Chủ tịch Tập Cận Bình nói rằng Nhật Bản và Trung Quốc nên đặt xung đột qua một bên, cố gắng hết sức nhanh chóng đưa quan hệ hai nước trở lại con đường phát triển đúng đắn. Về vấn đề biển Đông, Chủ tịch Tập yêu cầu Nhật Bản thận trọng trong lời nói và hành động. Đồng thời, để duy trì ổn định và hòa bình khu vực, cần xử lý vấn đề biển Hoa Đông một cách thích hợp thông qua đối thoại và họp bàn[3].

Tại buổi họp báo sau hội đàm, đề cập đến nội dung thảo luận với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, Thủ tướng Abe nói rằng hai bên nhất trí tăng cường thảo luận nhanh chóng triển khai “Cơ chế liên lạc”, một dạng đường dây nóng, tránh xung đột bất ngờ trên không và trên biển, đồng thời thống nhất thúc đẩy đối thoại chính trị ở cả cấp cao nhất. Năm tới đây, hai nước Nhật – Trung kỷ niệm 45 năm bình thường hóa quan hệ, năm sau nữa kỷ niệm 40 năm ký kết Hiệp ước Hữu nghị Hòa bình. Tại Hội nghị hai bên thống nhất tăng cường sự tin tưởng và hiểu biết lẫn nhau. Hi vọng thúc đẩy mối quan hệ thân thiện hữu nghị giữa hai nước.

Mặt khác, liên quan đến việc Trung Quốc tăng cường hoạt động trên biển, Thủ tướng Abe nói rằng ông đã truyền đạt rõ ràng và thẳng thắn những suy nghĩ của bản thân và lập trường của Nhật Bản về vấn đề biển Đông và Hoa Đông với Chủ tịch Tập Cận Bình. Điều quan trọng là giải quyết vấn đề Biển Đông bằng ngoại giao và hòa bình trên cơ sở luật pháp quốc tế. Ngoài ra, từ ngày 6 tháng 9, Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN được tổ chức tại Lào, Thủ tướng Abe muốn thảo luận về vấn đề này. Bên cạnh đó, liên quan đến khai thác dầu khí trên biển Hoa Đông, từ năm 2008 chính phủ hai nước Nhật – Trung nhất trí cùng khai thác nhưng việc thảo luận ký kết điều khoản này bị dừng lại, Thủ tướng Abe muốn họp bàn tiếp tục thảo luận về điều này[4].

Thực tế, dường như hai lãnh đạo cùng có suy nghĩ phải tránh làm xấu thêm mối quan hệ giữa hai nước. Quan hệ kinh tế Nhật – Trung có sự gắn kết sâu sắc, trong năm nay ba nước Nhật - Trung – Hàn có kế hoạch tổ chức hội nghị Thượng đỉnh. Nếu quan hệ Nhật – Trung xấu đi hội nghị có thể bị trì hoãn, thậm chí không tổ chức. Đó không phải là điều tốt lành cho sự ổn định của toàn khu vực Đông Á.

Có thể thấy rằng, căng thẳng tại Senkaku/Điếu ngư gia tăng, xảy ra xung đột giữa quân đội Trung Quốc và lực lượng phòng vệ Nhật Bản là điều thực sự không ai mong muốn. Lần này, Thủ tướng Abe và Chủ tịch Tập Cận Bình đã nhất trí tăng cường thảo luận các cấp nhằm nhanh chóng khởi động “cơ chế liên lạc trên không trên biển” tránh xảy ra xung đột bất ngờ. Cơ chế này là thiết lập đường dây nóng điện thoại chuyên dụng giữa lãnh đạo quân đội Trung Quốc và lực lượng tự vệ Nhật Bản, là hệ thống thực hiện liên lạc khi khẩn cấp.

Tuy nhiên, tư tưởng tạo dựng cơ chế này đã có sự thống nhất giữa các lãnh đạo từ cách đây gần 10 năm. Tư tưởng chung đã thống nhất, song trường hợp cụ thể như phạm vi vận dụng đến đâu đã từng bàn nhưng không đưa ra được kết luận. Có lẽ mối quan hệ tin tưởng lẫn nhau giữa các lãnh đạo vẫn chưa đủ đến mức cần thiết, không biết đến khi nào cơ chế này mới triển khai được.

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]日中首脳会談 関係改善に向け努力で一致

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20160905/k10010671281000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_010

[2]「日中　衝突回避の仕組みはできるのか」

http://www.nhk.or.jp/kaisetsu-blog/300/251932.html

[3]日中首脳会談 関係改善に向け努力で一致

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20160905/k10010671281000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_010

[4]中首脳会談 連絡メカニズム早期運用へ協議加速

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20160905/k10010671301000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_010