Trong hai ngày 7 và 8 tháng 9 năm 2016, Hội nghị cấp cao ASEAN và Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á đã diễn ra tại Viêng Chăn, Lào. Tham gia hội nghị thượng đỉnh có lãnh đạo của 18 nước, trong đó có Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe, Tổng thống Mỹ Barack Obama, và Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường, cùng với nguyên thủ 10 nước thành viên ASEAN. Bên lề Hội nghị, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã tiến hành hội đàm song phương với nhiều lãnh đạo quốc gia châu Á. Trong các cuộc họp, Biển Đông luôn là vấn đề Thủ tướng Shizo Abe bày tỏ sự quan ngại sâu sắc.

Tại cuộc gặp với Thủ tướng Úc Malcolm Turnbull, ông Abe nói tình hình an ninh ở Đông Á đang ngày càng căng thẳng. Hai lãnh đạo nhất trí rằng những nỗ lực nhằm đơn phương thay đổi nguyên trạng và gia tăng căng thẳng ở Biển Đông là không thể chấp nhận được. Hai ông cũng nhất trí về tầm quan trọng của việc tôn trọng luật pháp quốc tế, trong đó có phán quyết hồi tháng 7 của tòa trọng tài ở La Haye bác bỏ các tuyên bố chủ quyền của Bắc Kinh trên Biển Đông.

Ông Abe tổ chức hội đàm riêng với Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi. Hai bên nhất trí tăng cường hợp tác để giải quyết một cách hòa bình các tranh chấp trên Biển Đông theo luật quốc tế. Thủ tướng Abe bày tỏ sự quan ngại sâu sắc về vấn đề Biển Đông và Hoa Đông, tất cả các bên cần kiềm chế hành động gia tăng căng thẳng, nên giải quyết hòa bình trên cơ sở luật pháp quốc tế.

Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã gặp gỡ Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc và bày tỏ hài lòng trước những bước phát triển toàn diện của quan hệ đối tác chiến lược sâu rộng giữa Nhật Bản và Việt Nam. Hai nhà lãnh đạo nhất trí tiếp tục triển khai các biện pháp nhằm đưa quan hệ hợp tác phát triển sâu sắc và thực chất hơn nữa trong thời gian tới. Trao đổi về tình hình quốc tế và khu vực, hai nhà lãnh đạo bày tỏ quan ngại về những diễn biến phức tạp gần đây tại khu vực; nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì hòa bình, an ninh, hợp tác ở Biển Đông, đề cao thượng tôn pháp luật, giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế và Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982; nhất trí hai nước cần tăng cường hợp tác để phấn đấu cho các mục tiêu trên. Ông Abe cam kết cung cấp cho Việt Nam khoảng 22,8 tỷ yên, tương đương khoảng 224 triệu đôla Mỹ, dưới dạng cho vay để giúp Việt Nam đối phó với biến đổi khí hậu[1].

Phát biểu tại Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á, Thủ tướng Shinzo Abe nhấn mạnh tầm quan trọng của trật tự trên biển dựa trên luật pháp quốc tế. Thủ tướng Abe đã tránh nêu đích danh Trung Quốc, ông nói “Trong nhiều tháng trở lại đây, trên Biển Đông và Hoa Đông, tôi lo ngại sâu sắc về những hoạt động đơn phương thay đổi hiện trạng tiếp tục diễn ra. Kiểm soát theo luật là nguyên tắc chung phải được quán triệt trong cộng đồng quốc tế, các bên liên quan cần kiềm chế các hành động gia tăng căng thẳng khu vực, nên theo đuổi giải quyết hòa bình dựa trên luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật biển”.

Thủ tướng Abe hoan nghênh Trung Quốc và ASEAN tổ chức đối thoại xung quanh vấn đề chủ quyền trên Biển Đông. Ông bày tỏ hi vọng lời nói của Trung Quốc rằng sẽ không quân sự hóa trên biển tại Hội nghị Đông Á diễn ra vào năm ngoái trở thành hiện thực, đối thoại nên được tổ chức làm tiền đề duy trì sự tự kiềm chế và phi quân sự hóa theo luật pháp quốc tế. Hơn nữa, Thủ tướng Abe cho rằng phán quyết của Tòa trọng tài không công nhận tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc trên Biển Đông sẽ ràng buộc Trung Quốc và Philippine, hai bên tuân thủ phán quyết và giải quyết xung đột một cách hòa bình[2].

Đồng thời Thủ tướng Abe yêu cầu Trung Quốc tuân thủ phán quyết của Tòa trọng tài, bác bỏ toàn bộ tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc trên Biển Đông. Về điểm này, tại Hội nghị, Tổng thống Brack Obama khi đề cập đến phán quyết của Tòa trọng tài cũng nhấn mạnh đến tính ràng buộc pháp lý.

Trang báo mạng Sankei đánh giá việc nhiều nguyên thủ các nước, trong đó có Nhật Bản và Mỹ, thúc đẩy Trung Quốc thay đổi thái độ  chấp nhận phán quyết của Tòa trọng tài có ý nghĩa rất lớn. Trung Quốc đã phê chuẩn Công ước Liên hợp quốc về luật biển, có nghĩa vụ tuân thủ phán quyết của Tòa trọng tài đựa trên các điều luật này. Nhật, Mỹ và các nước Đông Nam Á tiếp giáp biển liên tục yêu cầu Trung Quốc chấp nhận phán quyết. Giải quyết xung đột phải dựa trên luật pháp quốc tế, không thể bàn về Biển Đông mà không nhắc đến phán quyết của Tòa trọng tài. Tuy nhiên, vấn đề là Tuyên bố chung của Hội nghị không đề cập đến phán quyết của Tòa trọng tài. Quan sát động thái của Trung Quốc tại Hội nghị G20, Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN có thể nhận định Trung Quốc sẽ tăng cường các hành động trên biển, trong đó có cả biển Hoa Đông. Nhật-Mỹ và các nước liên quan cần tận dụng mọi cơ hội như Hội nghị Liên hợp quốc thúc đẩy Trung Quốc chấp nhận phán quyết của Tòa trọng tài, đồng thời cần tăng cường cảnh báo các hành vi của Trung Quốc trên biển[3].

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]安倍首相 各国首脳と会談 南シナ海問題など意見交わす

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20160908/k10010674801000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_055

[2]首相 東・南シナ海の現状に深刻な懸念表明

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20160908/k10010676241000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_045

[3]東アジア首脳会議　中国の裁定棚上げ許すな

http://www.sankei.com/column/news/160909/clm1609090002-n1.html