Trong hai ngày 15 và 16 tháng 12 vừa qua, Thủ tướng Shinzo Abe và Tổng thống Nga Putin đã có cuộc hội đàm quan trọng tại Nagato, quê của ông Abe, và Tokyo. Cho đến nay, hai ông đã gặp nhau 16 lần (tính cả giai đoạn ông Abe cầm quyền lần thứ nhất). Riêng trong năm 2016 là 4 lần: Lần thứ nhất vào tháng 5 tại Sochi, Nga; lần hai vào tháng 9 tại Vladivostok, Nga; lần ba là cuộc gặp bên lề hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương vào tháng 11 tại Lima, Peru và lần thứ 4 tại Nhật Bản. Đây cũng là lần đầu tiên sau 11 năm Tổng thống Nga tới thăm Nhật Bản. Trong lần gặp Tổng thống Putin tại Nga vào tháng 5, Thủ tướng Shinzo Abe đã đưa ý tưởng “Cách tiếp cận mới” nhằm thúc đẩy việc đàm phán về vấn đề lãnh thổ phương bắc/Quần đảo nam Kuril, vốn không có sự tiến triển trong suốt 70 năm qua[1].

Cuộc hội đàm diễn ra trong thời gian khá dài đủ để hai nhà lãnh đạo trao đổi với nhau về nhiều vấn đề một cách cởi mở và thẳng thắn. Nội dung hội đàm đề cập đến quan hệ hợp tác giữa hai nước, vấn đề đảm bảo an ninh cũng như trao đổi quân sự, tình hình Bắc Triều Tiên, môi trường an ninh khu vực châu Á – Thái Bình Dương,  tình hình Syria… Dư luận quốc tế tập trung vào hai nội dung chủ yếu trong quan hệ Nhật – Nga là vấn đề hợp tác kinh tế song phương và giải quyết vấn đề tranh chấp lãnh thổ phương bắc, theo cách gọi của Nhật Bản, quần đảo Nam Kuril theo cách gọi của Nga.

Theo kế hoạch tám điểm mà thủ tướng Shinzo Abe đề xuất trong cuộc gặp tại Sochi, Nga vào tháng năm 2016, Nhật Bản sẽ xây dựng cơ sở hạ tầng tại Nga, cải thiện môi trường đô thị, nâng cao chất lượng y tế và nhiều lĩnh vực khác. Thủ tướng Abe còn bổ nhiệm người thân tín của mình là ông Hiroshige Seko làm Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp kiêm Bộ trưởng Hợp tác kinh tế với Nga[2].

Lần hội đàm này Nhật Bản và Nga đã ký nhiều văn bản ghi nhớ về kinh tế trong các lĩnh vực như năng lượng, y tế,… nhằm tăng cường hơn nữa mối quan hệ hai nước. Hai bên nhất trí tiến hành một số dự án kinh tế, dựa trên kế hoạch hợp tác 8 điểm mà Thủ tướng Abe Shinzo đề xuất như sau.

Bộ Công nghiệp và Bộ Khoa học Nhật Bản sẽ hợp tác với Tập đoàn Năng lượng Nguyên tử Nhà nước Nga Rosatom về việc sử dụng năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình.

Bộ Công nghiệp Nhật Bản và Bộ Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên của Nga trao đổi bản ghi nhớ hợp tác trong việc tìm kiếm các mỏ dầu và khí đốt ở ngoài khơi của Nga.

Bộ Y tế hai nước nhất trí hợp tác ngăn ngừa các bệnh liên quan đến lối sống và ra mắt các công nghệ y khoa tiên tiến.

Năm 2018 sẽ là Năm Nga tại Nhật Bản và Năm Nhật Bản tại Nga. Các sự kiện thúc đẩy trao đổi kinh tế và văn hóa hai nước sẽ được tổ chức.

Bộ Ngoại giao hai nước cũng nhất trí tổ chức các cuộc họp cấp thứ trưởng một hoặc hai lần mỗi năm để thảo luận các vấn đề song phương[3].

Về 4 đảo tranh chấp, tương tự Nhật Bản không thay đổi lập trường căn bản rằng đó là lãnh thổ vốn có của Nhật Bản, Nga chủ trương đó là lãnh thổ của Nga và yêu cầu tiến hành hoạt động kinh tế chung theo luật pháp của Nga nên đàm phán rất khó khăn. Trong cuộc gặp gỡ lần này, vấn đề trao trả 4 đảo được tạm để sang một bên, ưu tiên thẻo luận về việc thực hiện tự do đi lại của người dân và hợp tác kinh tế chung trên 4 đảo phương bắc gây tranh cãi.

Thủ tướng Shinzo Abe nói: “Hội nghị lần này không có nghĩa là giải quyết được vấn đề 4 đảo phương bắc, hiệp ước hòa bình nhưng là bước đầu của những thảo luận có tính căn bản. Tới đây một cơ chế đặc biệt không phải Nhật Bản cũng không phải luật Nga sẽ được các nhà chuyên môn thảo luận”[4].

Hai lãnh đạo nhất trí thảo luận xây dựng cơ chế đặc biệt đối về hoạt động kinh tế chung trên 4 đảo có tranh chấp và đây là một bước quan trọng nhằm tiến tới ký kết hiệp ước hòa bình. Tuy nhiên, việc hoạt động kinh tế chung gặp phải khó khăn là phía Nga yêu cầu tiến hành dựa trên luật pháp của nước mình, nhưng nếu Nhật Bản chấp thuận vô hình trung sẽ thừa nhận chủ quyền của Nga trên 4 đảo này. Chính vì vậy hai bên đều rất thận trọng trong đàm phán để đi đến nhất trí chung trong vấn đề này.

Có thể thấy Nhật Bản muốn dùng hoạt động kinh tế chung làm đòn bẩy giải quyết vấn đề lãnh thổ, nhưng nếu các doanh nghiệp Nhật Bản hoạt động theo luật của Nga sẽ như là một sự thừa nhận quyền kiểm soát của Nga trên các đảo nên các hoạt động kinh tế chung phải xuất phát từ việc không làm tổn hại đến lập trường pháp lý của Nhật Bản. Không đơn giản để có một hình thức cụ thể hóa hoạt động kinh tế chung mà hai bên cùng chấp nhận.

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]日ロ首脳会談始まる

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20161215/k10010808331000.html?utm_int=word_contents_list-items_048&word_result=%E6%97%A5%E3%83%AD%E9%A6%96%E8%84%B3%E4%BC%9A%E8%AB%87

[2]Nhật Bản sẵn sàng đổi gì để lấy quần đảo Nam Kuril?

Bản dịch của Thông tấn xã Việt Nam, Tài liệu tham khảo đặc biệt ngày 16/12/2016, tr.7

[3]８項目の経済協力プランに基づく覚書交わす

https://www3.nhk.or.jp/news/special/hoppouryoudo/?utm_int=detail_contents_news-link_001

[4]北方四島での日ロ共同経済活動 制度の協議は難航も

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20161217/k10010810241000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_035