Từ ngày 12 đến 17 tháng 1 năm 2017, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã có chuyến công du 4 nước châu Á Philippines, Australia, Indonexia và Việt Nam. Đây là các quốc gia tiếp giáp vùng biển trong khu vực, trong đó Philippines và Australia là đồng minh của Mỹ. Philippines đảm nhiệm vai trò Chủ tịch luân phiên ASEAN trong năm 2017, giữ vai trò quan trọng trong việc ra tuyên bố chung và tổ chức hội nghị thượng đỉnh. Trong bối cảnh Campuchia có xu hướng ngả về Trung Quốc, việc đảm bảo hợp tác với nước chủ trì có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Indonexia giữ vai trò quan trọng trong ASEAN và Việt Nam sẽ là nước đăng cai Hội nghị thượng đỉnh Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC) năm 2017. Ngoài ra, Australia và Việt Nam là quốc gia tham gia ký kết Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TPP). Tổng thống đắc cử Donal Trump là người có chủ trương bảo hộ, Nhật Bản muốn khẳng định thúc đẩy tự do thương mại với các nước này.

Điểm đến đầu tiên trong chuyến công du của ông Abe là Philippines và thủ tướng Nhật Bản trở thành nguyên thủ nước ngoài đầu tiên gặp gỡ Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte trong năm 2017. Philippines là đương sự thắng kiện theo phán quyết của Tòa trọng tài xung quanh vấn đề biển Đông. Nhưng Tổng thống Duterte nhận viện trợ từ Trung Quốc và tránh đề cập đến phán quyết của Tòa khiến tình hình trở nên phức tạp[1].

Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe bày tỏ ủng hộ các chính sách của ông Duterte, trong đó có chính sách mạnh tay đối với ma túy. Tại cuộc gặp với ông Duterte, ông Abe cũng tái khẳng định tầm quan trọng của việc thượng tôn pháp luật và tự do hàng hải trên biển Đông, trong bối cảnh Trung Quốc tăng cường hoạt động trong khu vực này.

Ngày 14, Thủ tướng Shinzo Abe đã hội đàm với Thủ tướng Australia Malcolm Turnbull tại Sydney. Hai nhà lãnh đạo khẳng định chính phủ hai nước sẽ tìm các biện pháp để đẩy mạnh hơn nữa hợp tác quốc phòng, trong đó có các cuộc tập trận chung giữa Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản và quân đội Australia. Ông Abe và ông Turnbull nhất trí hướng tới thực hiện Hiệp định Đối tác Kinh tế xuyên Thái Bình Dương, nhằm cho thấy tầm quan trọng của tự do thương mại. Hai bên xác nhận sẽ hợp tác chặt chẽ với Mỹ dưới thời Tổng thống Donal Trump.

Sau khi ghé thăm Australia, ngày 15 Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe và Tổng thống Indonexia Joko Widodo đã gặp gỡ tại cung điện Bogor ở Indonexia. Hai bên nhất trí trong năm nay sẽ tổ chức hội nghị ngoại trưởng và bộ trưởng quốc phòng hai nước tại Jakarta nhằm tăng cường hợp tác an ninh. Hai lãnh đạo cũng tái khẳng định tầm quan trọng của thượng tôn pháp luật và giải pháp hòa bình cho các xung đột trên biển Đông. Ông Abe nói Nhật Bản sẽ giúp đỡ Indonexia phát triển quần đảo Natuna ở biển Đông. Ông cho biết sẽ đẩy nhanh đàm phán với Indonexia về thỏa thuận xúc tiến chuyển giao thiết bị và công nghệ quốc phòng, đề xuất tăng hỗ trợ cho phát triển cơ sở hạ tầng ở Indonexia, trong đó có xây dựng đường sắt cao tốc, tăng cường năng lực tuần tra trên biển và các biện pháp chống khủng bố.

Điểm dừng chân cuối cùng của chuyến công du là Việt Nam. Thủ tướng Abe đã hội đàm với Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, Chủ tịch nước Trần Đại Quang và tham dự Hội nghị tọa đàm doanh nghiệp hai nước. Đây là lần thứ 3 Thủ tướng Abe đến Việt Nam, lần đầu tiên vào năm 2006, thể hiện sự coi trọng quan hệ Đối tác chiến lược sâu rộng của hai nước, khẳng định Việt Nam và Nhật Bản là đối tác quan trọng, lâu dài.

Phát biểu trong buổi họp báo tại Việt Nam, Thủ tướng Nhật Bản nói rằng Philippines, Indonexia và Australia, các quốc gia ông tới thăm lần này đều là các nước láng giềng quan trọng cùng chia sẻ vùng biển rộng mở Thái Bình Dương và cùng chia sẻ các giá trị cơ bản với Nhật Bản. Ông khẳng định “Nguyên tắc an ninh, an toàn, tự do hàng hải có vai trò cực kỳ quan trọng. Để thực hiện nguyên tắc này, cần thực hiện đầy đủ việc thượng tôn pháp luật”. Thủ tướng Abe cũng nói “Là một thành viên trong khu vực, Nhật Bản sẵn sàng thực hiện vai trò cũng như trách nhiệm to lớn của mình trên tinh thần của chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương tự do và rộng mở”[2].

Nhật Bản quyết định cung cấp cho Việt Nam 6 tàu tuần tra mới, tiếp tục hỗ trợ nâng cao năng lực của lực lượng thực thi pháp luật trên biển, cụ thể hóa hoạt động hợp tác của các cơ quan thực thi pháp luật trên biển. Năm 2016, Nhật Bản cũng cung cấp cho Việt Nam 6 tàu đã qua sử dụng và Việt Nam đang vận hành. Các tàu này nằm trong gói viện trợ không hoàn lại của Nhật Bản dành cho Việt Nam, trị giá 500 triệu yên nhằm hỗ trợ Việt Nam bảo đảm an ninh trên biển.

Đài NHK dẫn lời Thủ tướng Abe rằng ông muốn liên kết chặt chẽ với Mỹ, khối ASEAN, Australia, Ấn Độ, các nước có cùng chung các giá trị phổ quát và lợi ích chiến lược. Sau khi ông Donal Trump nhậm chức, ông muốn sớm tổ chức hội nghị thượng đỉnh Nhật - Mỹ. Về sửa đổi Hiến Pháp, Thủ tướng Abe cho rằng năm 2017 là tròn 70 năm Hiến pháp được thực thi. Một bản Hiến pháp như thế nào cho phù hơp với thời đại mới sẽ được bàn trong quốc hội và hi vọng sẽ có những kết quả cụ thể[3].

Liên quan đến chuyến thăm lần này, trang báo mạng Sankei đánh giá trong bối cảnh những chuyển biến thế giới chưa rõ ràng, chuyến ngoại giao quan trọng của thủ tướng nhằm mong muốn củng cố lại vị thế ở khu vực châu Á Thái Bình Dương. Để đảm bảo vùng biển tự do không thể thiếu sự hiện diện của Mỹ với sức mạnh kiểm soát trong khu vực. Thông qua chuyến thăm, trên cơ sở xác định nhận thức chung của Nhật Bản và các nước, cần có sự hợp tác với chính quyền mới của ông Donal Trump. Chính quyền ông Obama đã thúc đẩy chính sách Tái cân bằng sang châu Á với chủ trương tăng cường mạng lưới đồng minh Nhật Bản, Philippines và Australia. Chính sách ngoại giao “Nước Mỹ là trên hết” của ông Donal Trump vẫn chưa rõ ràng, đặc biệt là chính sách với châu Á, nhưng định hướng ngoại giao nên có của Nhật – Mỹ dựa trên các giá trị quan là không thay đổi. Cùng nhận thức chung các giá trị phổ quát như tự do dân chủ và thượng tôn pháp luật là không thể thiếu trong việc cùng liên kết tạo dựng vùng biển mở và tự do[4].

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]首相の４カ国歴訪　「自由の海」日本が主導を

http://www.sankei.com/column/news/170114/clm1701140002-n1.html

[2]Nhật sẽ cung cấp cho Việt Nam 6 tàu tuần tra mới

http://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/chinh-tri/nhat-se-cung-cap-cho-viet-nam-6-tau-tuan-tra-moi-352291.html

[3]安倍首相 中国を念頭「地域の平和と繁栄へ主導的役割」

http://www3.nhk.or.jp/news/html/20170116/k10010841811000.html?utm_int=news-politics_contents_list-items_011

[4]首相の４カ国歴訪　「自由の海」日本が主導を

http://www.sankei.com/column/news/170114/clm1701140002-n1.html