1. Giới thiệu khái quát về lễ hội Hoa Lư và lễ hội Gion

- Lễ hội Hoa Lư: Lễ hội Hoa Lư (trước đây có tên gọi là Lễ hội Trường Yên hay Lễ hội Cờ lau)[1] được tổ chức từ thời Lý là một lễ hội truyền thống phản ánh đậm nét, sinh động về cuộc đời, thân thế và sự nghiệp của đức vua Đinh Tiên Hoàng và lịch sử Việt Nam qua ba triều đại Đinh, Lê, Lý. Lễ hội Hoa Lư xưa được các vương triều phong kiến tổ chức trang trọng. Trải qua các triều Lý, Trần, Lê đến thời Nguyễn, lễ hội được tổ chức theo nghi thức Nhà nước (Quốc lễ). Sau nhiều năm, lễ hội Hoa Lư trở thành hội làng. Trong lịch sử lễ hội, có những giai đoạn lễ hội Hoa Lư bị gián đoạn. Nhưng từ năm 1983 đến nay, lễ hội Hoa Lư vẫn là lễ hội có tầm ảnh hưởng lớn, bảo lưu được những yếu tố văn hóa, văn nghệ dân gian đặc sắc và đang hướng tới nâng cấp thành Quốc lễ[2].

Lễ hội Hoa Lư là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Là một trong những lễ hội lớn nhất ở Việt Nam, hiện đang được đề nghị tổ chức theo nghi thức Nhà nước với vai trò là ngày Quốc lễ. Lễ hội được mở vào mùa xuân, có thể vào ngày sinh của Đinh Bộ Lĩnh (15/2 âm lịch), hoặc đầu tháng 3 bắt đầu từ 6/3 đến 10/3 âm lịch hoặc từ ngày 8 tháng 3 đến ngày 11 tháng 3 âm lịch (Tương truyền, ngày 10/3 là ngày Đinh Bộ Lĩnh  lên ngôi Hoàng đế, ngày 8/3 là ngày mất của vua Lê Đại Hành).

Cho dù hiện nay, các nghiên cứu chưa làm rõ được từ thời Lý đến thời Nguyễn, nhất là khi Lễ hội Hoa Lư trở thành Quốc lễ việc tổ chức lễ hội diễn ra một cách chi tiết như thế nào. Nhưng từ khi trở thành hội làng, như hầu hết các lễ hội truyền thống của Việt Nam, lễ hội Hoa Lư gồm 2 phần Lễ và Hội.

Đối với phần Lễ có hai phần là chuẩn bị lễ và tiến hành lễ. Các tài liệu chúng tôi tham khảo và phỏng vấn trực tiếp người dân tại Hoa Lư cho thấy, trước đây Trường Yên có hai làng Yên Thượng và Yên Hạ đứng ra lo việc lễ. Theo truyền thống, dân làng Yên Thượng sẽ lo việc tế lễ ở đền Đinh (tức đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng). Dân làng Yên Hạ sẽ lo việc tế lễ ở đền Lê (tức đền thờ vua Lê Đại Hành). Hàng giáp cắt phiên nhau mua sắm lễ vật. Ngoài hương hoa, lễ phải có lợn và xôi. Việc chuẩn bị lợn cúng lễ là một phần rất quan trọng và phải được chuẩn bị kỹ lưỡng. Lợn phải được chọn chăm nuôi từ một năm trước. Người ta gọi lợn là Ông với thái độ tôn kính. Ông Lợn được nuôi trong chuồng treo cao cách xa mặt đất. Trước ba tháng, lợn được ăn bằng thức ăn tinh khiết. Đúng ngày lễ, dân mổ Ông Lợn, luộc chín, bày vào mâm lớn, rước ra đền. Khác với lợn cúng lễ ở các nơi khác, không có món dồi lợn trong lễ tế đền vua Đinh vì tương truyền vua bị hãm hại vì món dồi lợn.

Về cơ bản, phần lễ trong lễ hội Hoa Lư được tổ chức theo tuần tự như sau: Lễ mở cửa đền, Lễ dâng hương, Lễ rước nước, Lễ rước lửa, Lễ mộc dục, Lễ tiến phẩm, Lễ rước kiệu, Tế lễ cổ truyền, Lễ cầu siêu - Lễ hội hoa đăng, Lễ Tạ. Trong lễ hội Hoa Lư, phần tế được coi là quan trọng nhất trong khâu tổ chức lễ. Đặc biệt là các nghi thức tế về đêm. Khi đèn đuốc được đốt lên, hai cây đình liệu cao khoảng 10m được thắp sáng, ánh sáng của lửa hòa với các đồ tế tạo nên hiệu ứng ánh sáng rực rỡ và không khí linh thiêng cũng là lúc ban lễ (gồm 5 người: 01 ông chánh lễ,  02 ông hành lễ, 02 ông bồi trị) hành lễ. Giúp ban lễ có ông thông xưởng, ông hạ xưởng, ông chiêng, ông trống, hai ông đêm đài (rước đài). Trong quá trình hành lễ còn có chín ông đọc cửu khúc. Sau mỗi khúc tế bằng Hán vận có hai người phường nhà trò, nam đàn, nữ hát diễn giải toàn bộ nội dung cuộc hát bằng ca trù. Thời gian tế đêm thường diễn ra khoảng 6 tiếng. Các nghi lễ tế cổ truyền thường diễn ra trong 03 ngày chính hội. Trong khoảng thời gian này, người dân địa phương, du khách cùng tham gia vào các nghi lễ.

Nếu “tế” được coi là nghi lễ quan trọng nhất trong khâu tổ chức, thì lễ rước rước nước truyền thống hàng năm biểu hiện mối liên hệ mật thiết, hữu cơ giữa quá khứ, hiện tại và tương lai của cả cộng đồng, bao hàm những yếu tố: linh khí núi sông, tâm thức dân gian về cội nguồn đất nước, dân tộc theo đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”.Việc chuẩn bị cho lễ rước nước được chuẩn bị rất chu đáo. Đến ngày rước, đoàn người khởi hành từ đền Vua Đinh đến bến sông Hoàng Long thì dừng lại lấy nước vào chóe đem về đền. Đoàn rước đi theo thứ tự dẫn đầu là những người mang cờ ngũ sắc các loại, đi hàng đôi. Kế tiếp là phường nhạc bát âm, phường trống. Tiếp đến là một kiệu bát cống lớn có hương án do tám nam thanh niên trong trang phục lính tráng nhà Đinh xưa khoẻ mạnh khiêng, tiếp theo là các vị quan khách, đại biểu chính quyền trung ương, địa phương. Rồi tiếp đến là những kiệu bát cống có tán do các thiếu nữ mang lễ vật. Đoàn người đi sau là các bô lão, những đội tế nữ quan của nhiều địa phương xa gần, nhân dân và du khách[3]. Lễ rước nước là nghi thức mở đầu cho ngày khai hội. Đoàn rước nước khởi hành từ đền vua Đinh, tới bến sông Hoàng Long. Khi đoàn rước xuống thuyền, có một thuyền rồng (thuyền chính) chèo ra giữa sông làm lễ, sau đó thả đồ vàng mã và đồ lễ xuống sông tạ ơn Hà Bá. Tiếp đó người chủ tế thả một chiếc vòng tròn vải đỏ xuống dòng sông, nước được múc từ trong vòng tròn này, đổ vào choé qua một lớp vải đỏ trên miệng. Nước trong vòng tròn vải đỏ là được lọc qua lớp vải sẽ càng tinh khiết hơn. Khi nước đã đầy choé, các thuyền tản ra, quay mũi về bến, riêng thuyền rước choé nước còn quay sang bên trái rồi mới trở lại bến cũ và tiếp tục cuộc rước nước về đền. Phần độc đáo và đặc sắc nhất của lễ rước nước là màn múa rồng trên sông của các đoàn thuyền.

Phần hội: sau phần "lễ" (rước, tế, lễ...) là phần "hội" (diễn xướng, trò chơi, cuộc đấu...). Ngoài các trò chơi giống ở các lễ hội dân gian Việt Nam khác như du Tiên, múa rồng, tổ tôm điếm, kéo chữ, bơi trải, đua thuyền, múa gậy, cờ người, xếp chữ, ném còn, thi hát chèo, vật, ... lễ hội Hoa Lư có một trò chơi hội đặc trưng, tiêu biểu là viết chữ Thái Bình và cờ lau tập trận. Qua quá trình sưu tầm tư liệu, phỏng vấn người dân, ban giám hiệu trường PTCS Trường Yên và các em học sinh lớp 7 tham gia tập trận cờ lau tại địa phương xung quanh khu vực xã Trường Yên, chúng tôi được biết  hội tiết này đã có từ lâu đời. Theo ông Nguyễn Quang Hải cán bộ Sở Thông tin và Truyền thông Ninh Bình, một trong những cuộc tập trận đầu tiên được ghi chép lại ở thế kỷ XX là từ khoảng năm 1940[4]. Tiết mục tập trận cờ lau ở hội Trường Yên ban đầu vốn là một lễ tiết, mà về sau đã trở thành một trò diễn dân gian. Bắt nguồn từ việc tái hiện lại truyền thuyết về tuổi ấu thơ của vua Đinh, ngày nay trò chơi diễn xướng dân gian này đã trở thành biểu tượng cho khí phách dân tộc và nguyện cầu đất nước bình an, hưng thịnh.

- Lễ hội Gion: Lễ hội Gion được tổ chức vào tháng 7 hàng năm, là một trong ba lễ hội lớn nhất ở Kyoto (lễ hội Aoi Matsuri tổ chức vào tháng 5 ở đền Uwakamo Jinja và đền Shimogamo Jinja và lễ hội Jidai Matsuri tổ chức vào tháng 10 ở đền Heian Jingu).

Lễ hội Gion khởi nguồn từ các “nghi lễ” tế thần để trừ dịch bệnh được tiến hành vào năm 869 (năm Jougan (貞観) thứ 11) ở đền Gion (Yasaka). Các vị thần đầu tiên được cúng tế ở đây chính là Dịch thần (疫神) và các linh hồn (怨霊) mà người ta tin rằng đã gây ra trận đại dịch ở kinh đô Heian thời đó. Ác linh của những người lính tử trận, thần dịch bệnh, thiên tai và những hiện tượng thời tiết dị thường được người dân thời ấy đồng nhất thành nguyên nhân gây ra dịch bệnh và để đối phó với điều này, họ tổ chức dâng lễ vật, gọi là Ngự linh hội - Goryoe (御霊会). Ngự linh hội - Goryoe là nghi thức hành lễ nhằm đem lại niềm vui cho các vị thần, hòng tránh được thiên tai, dịch bệnh và những điều đáng sợ do các ác linh và thần dịch bệnh đem đến. Những ghi chép về Goryoe - lễ tế thần có ghi lại rằng khoảng đầu thế kỷ thứ 10 đến giữa thế kỷ thứ 11 là thời gian  các nghi lễ tế thần được tổ chức nhiều nhất.

Một số ghi chép cho thấy đã từng có việc diễu hành những cỗ xe kiệu yama và hoko trước thời kỳ Loạn Onin, theo ghi chép thì thời kỳ đó có tới 58 cỗ xe kiệu yama và hoko. Vào thời kỳ Loạn Onin (1467-1477), các lễ tuần hành rước kiệu bị gián đoạn, song sau đó trở đi, từ những năm 1500 lễ hội được người dân Kyoto khôi phục lại và tiến hành cho đến ngày nay. Vào thời Minh Trị, sự tồn tại của các phố quý tộc bị bài trừ, việc duy trì các loại kiệu Yama - Boko sử dụng trong lễ hội lâm vào tình trạng khó khăn, nhưng với sự nỗ lực của những người dân Kyoto, lễ hội vẫn tiếp tục được tổ chức định kỳ hàng năm. Sau đó, ngay cả khi cuộc Chiến tranh Thế giới thứ 2 nổ ra, lễ hội Gion vẫn được tiếp tục duy trì. Việc tổ chức lễ hội định kỳ vào tháng 7 hàng năm được kéo dài cho đến tận ngày nay, thu hút lượng khách du lịch khoảng 400.000 người tới Kyoto xem lễ hội Gion mỗi năm.

Mặc dù cho đến nay, từ những cứ liệu lịch sử, vẫn còn chưa rõ buổi ban đầu ai là người duy trì việc thờ cúng Ác linh và các vị thần thuộc hệ Thiên vương, nhưng có một điều chắc chắn rằng, vượt trên giới hạn của các gia đình quyền thế, quý tộc thời đó, đền thờ Gion (đền Yasaka) đã thu hút sự thăm viếng và cúng tế của phần lớn người dân trong kinh thành Heian lúc đó như một tín ngưỡng quan trọng trong cuộc sống của họ.

Ranh giới của đền Gion, tức là khu vực tập trung các tín đồ của đền Yasaka bắt đầu từ con đường Đông đại lộ, phía tây kéo dài đến đường Senbon dori (Thiên bản lộ), phía bắc kéo dài từ đường Nijoiu-dori (Nhị điều), phía Nam đến Matsubara-dori (Tùng nguyên). Nói chung, khu vực tín đồ của đền nằm trong một hình chữ nhật kéo dài, trong khu vực này bao gồm rất nhiều phố nhỏ (machi). Mỗi một con phố thông thường đều có những ngôi nhà được xây dựng hướng ra đường chính, đó là nguyên tắc xây dựng nhà ở Kyoto. Ở kinh đô Heian, các con phố đều được xây dựng trên nguyên tắc ô bàn cờ. Cứ mỗi cạnh này đến các cạnh kia của ô bàn cờ, người ta xây dựng 1 khu phố. Trong những khu phố ấy, vào mùa hè, người ta dựng các kiệu Yama và Hoko. Hiện nay có 23 phố Yama và 9 phố Hoko. Trên những cỗ kiệu Yama người ta trang trí búp bê, kiệu yama là những cỗ kiệu do nhiều người khênh. Hiện nay, thay cho việc khênh kiệu, người ta gắn các bành xe dưới cỗ kiệu để có thể kéo đi được. Kiệu Hoko thì có hình dáng lớn hơn kiệu Yama, cỗ kiệu Naginata hoko lúc nào cũng được chọn đi đầu trong đám diễu hành các cỗ kiệu vào ngày hội Gion có chiều cao tới 21m. Kiệu Tsuki hoko còn cao 27m. Kiệu Fune hoko là kiệu hình chiếc thuyền lớn... Những cỗ kiệu này là kiểu kiệu ngay từ đầu đã có bánh xe, được nhiều người dùng dây để kéo đi. Những cỗ kiệu Yama hay Hoko như vậy đều là do 32 phố nằm trong khu vực đệ tử của đền Yasaka sinh sống bảo quản, trang trí và trình diễn trong đám rước kiệu. Cứ như vậy, mỗi phố, hoặc là đóng góp kiệu yama, hoặc là đóng góp kiệu hoko để tạo thành một đám rước tráng lệ trong lễ hội Gion. Ngay cả tên các con phố từ lâu đời đã được gắn với tên cỗ kiệu Yama hoặc Hoko mà phố đó sở hữu. Ví dụ như: Kikusui boko-cho là phố sở hữu kiệu Kikusui hoko, Tenjin yama-cho là phố sở hữu kiệu Tenjin yama. Cũng có những phố trước kia có sở hữu kiệu yama hoặc hoko nhưng nay không còn nữa, song tên phố thì vẫn được giữ lại, gắn với tên của loại kiệu mà họ đã từng sở hữu, ví dụ như Tourou yama-cho...

Mỗi phố Yama-Boko không chỉ có trách nhiệm trong việc bảo quản, tu bổ, mà hàng năm họ còn trang trí những cỗ xe kiệu Yama hay Hoko lộng lẫy để tham gia vào đám diễu hành trong lễ hội Gion ngày 17/7, có nhiều phố còn rước theo cả những vị thần mà họ thờ phụng. Có phố rước xe kiệu Thần mưa (霰天神山), Ngưu thần (油天神山), thì cũng có phố rước kiệu Bát phàm (八幡山), rước tượng Quan âm (観音山), Thần công Hoàng hậu (神功星后), Thánh đức Thái tử (聖徳太子)...

Lễ hội Gion không chỉ tượng trưng cho tín ngưỡng của cộng đồng dân cư phố cổ Yama-Hoko, mà nó còn là nơi gắn kết những người dân với nhau, thể hiện tinh thần cộng sinh, cộng mệnh, cộng cảm, cộng hữu - yếu tố làm nên sự bền vững của lễ hội truyền thống.

Ngô Hương Lan, Nguyễn Thị Thu Phương, Phùng Diệu Anh.

[1] Ngày 21/11/2016, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nguyễn Ngọc Thiện đã ký ban hành Quyết định số 4037/QĐ-BVHTTDL về việc điều chỉnh tên gọi di sản văn hóa phi vật thể “Lễ hội Trường Yên” trong Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trở thành tên Lễ hội Hoa Lư.

[2]Tọa đàm khoa học, Đinh Tiên Hoàng với sự nghiệp thống nhất quốc gia và việc nâng cấp lễ hội Trường Yên thành lễ hội cấp nhà nước, 17/4/2015 do Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam phối hợp với UBND tỉnh Ninh Bình tổ chức tại TP Ninh Bình.

[3]Đặng Công Nga sưu tầm, Lễ hội Trường - Yên, TL 49/2003, Thư viện Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam.

[4]Nguyễn Quang Hải,  Sở Thông tin và Truyền thông Ninh Bình, Tập trận cờ lau: Một hoạt động lễ hội dân gian đặc sắc

http://baoninhbinh.org.vn/tap-tran-co-lau-mot-hoat-dong-le-hoi-dan-gian-dac-sac-20100325093800000p15c44.htm