3. Vai trò của Nhật Bản sau sự rút lui của Mỹ khỏi TPP

Qua những đánh giá trên đây có thể thấy rằng, Trung Quốc đang không chỉ thách thức vị trí dẫn đầu của Nhật Bản tại Đông Á, mà còn từng bước vươn lên thay thế Nhật Bản trở thành đối tác kinh tế thương mại cũng như phát triển cơ sở hạ tầng chính của nhiều nước Đông Á khác. Trước thực tế đó, Nhật Bản đã có một thời cơ đặc biệt để khôi phục và nâng cao vị thế, vai trò của mình với chiến lược quay trở lại châu Á của Mỹ mà TPP là trụ cột chính. Thế nhưng, vào đầu năm nay Mỹ đã đơn phương rút khỏi TPP, và Nhật Bản là một trong những nước bị ảnh hưởng lớn[5]. Trong khi sự rút lui của Mỹ đã để lại một khoảng trống lớn trong khu vực, sự tích cực của Trung Quốc trong các khuôn khổ hợp tác như RCEP, FTAAP, OBOR... cho thấy cách thức triển khai các thể chế mới của họ sẽ không chỉ tập trung sửa đổi các tiêu chuẩn kỹ thuật đã được thiết lập, tạo ra các chuẩn mực mới mà còn thể hiện vai trò chủ đạo trong việc định hình cấu trúc kinh tế của khu vực. Trong bối cảnh như vậy, liệu Nhật Bản sẽ làm gì để bảo vệ lợi ích thương mại và chiến lược của mình ở Đông Á, phần cuối bài viết sẽ là một số dự báo về động thái của Nhật Bản sau sự từ bỏ TPP của Mỹ.

Trước hết, Nhật Bản vẫn tiếp tục vai trò cầu nối với đối tác lớn của Đông Á là Mỹ. Ngay sau chiến thắng bất ngờ của ông Trump tháng 11/2016, thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã trở thành nhà lãnh đạo thế giới đầu tiên gặp gỡ tổng thống mới đắc cử. Một trong những nội dung quan trọng của cuộc gặp là cho ông Trump thấy được việc từ bỏ TPP về chiến lược là lợi bất cập hại, và TPP không chỉ thúc đẩy kinh tế các bên tham gia, mà còn có tác dụng gắn kết Mỹ với châu Á. Mặc dù ông Trump không thay đổi quyết định, tuy nhiên không thể phủ nhận lãnh đạo Nhật Bản đã làm rất tốt việc xử sự với chính quyền mới Trump, tái khẳng định tầm quan trọng của liên minh Nhật Mỹ, để ngỏ một giải pháp cho sự quay trở lại của Mỹ một khi nước này thay đổi lập trường.

Thứ hai, Nhật Bản đã lập tức nắm lấy vai trò thừa kế, thay thế Mỹ trở thành quốc gia dẫn dắt TPP. Sau khi Mỹ, nền kinh tế đứng đầu TPP tuyên bố rút khỏi hiệp định, Nhật Bản đã nhanh chóng thay Mỹ trở thành quốc gia cầm trịch. Chưa đầy 24 giờ sau khi kết quả bầu cử bất ngờ tại Mỹ được công bố và ông Trump trở thành Tổng thống, Hạ viện Nhật đã cấp tốc thông qua TPP. Đúng một tháng sau, Quốc hội nước này cũng đã phê chuẩn TPP, và Nhật Bản đã trở thành quốc gia đầu tiên phê chuẩn hiệp định (nước thứ hai là New Zealand vào ngày 12/5). Hiện là nền kinh tế lớn nhất chiếm khoảng một nửa GDP trong khối, sau khi Mỹ rời khỏi TPP, Nhật Bản đã không tỏ ra nao núng, chủ động nắm lấy vị trí tiên phong trong việc dẫn dắt TPP. Phản ứng của Nhật Bản ít nhiều đã giúp cho tinh thần hiệp định tiếp tục được giữ vững, khích lệ các thành viên còn lại của TPP nhanh chóng quay trở lại bàn đàm phán. Đây cũng là một bằng chứng về sự quyết tâm của nước này với tư cách là một quốc gia có vai trò quan trọng trong khu vực.

Thứ ba, Nhật Bản đã thể hiện vai trò thúc đẩy tích cực để hiệp định sớm có hiệu lực, tìm kiếm những giải pháp thúc giúp nhanh chóng việc hoàn tất một hiệp định TPP mới. Trong cuộc gặp thủ tướng Australia tại Sydney ngày 14/1, ông Abe đã đạt được một thỏa thuận theo đó hai nước này sẽ cùng đảm bảo cho TPP nhanh chóng có hiệu lực. Nhật Bản cũng kêu gọi những đối tác khác như Singapore nắm giữ vai trò chủ động và to lớn hơn trong quá trình thúc đẩy tự do hóa thương mại khu vực, thay vì phó mặc hoàn toàn cho Trung Quốc. Đến ngày 2/5/17, tại Toronto (Canada) 11 thành viên còn lại đã cùng nối lại cuộc đàm phán đầu tiên về hiệp định TPP mới không bao gồm Mỹ. Tại đây, Nhật Bản đã đề ra mục tiêu về việc hoàn tất TPP trong APEC 2017 tại Hà Nội vào tháng 11 năm nay. Tính cả Nhật Bản và New Zealand đã phê chuẩn hiệp định, đến nay đã có 5 quốc gia gồm Australia, Singapore và Brunei nhất trí sẽ thông qua TPP. Phía Nhật Bản cho rằng TPP sẽ sớm có hiệu lực bằng cách điều chỉnh văn kiện ban đầu, kể cả trong trường hợp nếu 11 quốc gia thất bại trong việc giải quyết những khác biệt, giải pháp một TPP mới gồm 5 nước hoặc nhiều hơn vẫn sẽ tiếp tục được triển khai.

Thứ tư, đó là vai trò trong đối phó với sự hồi sinh của chủ nghĩa bảo hộ, thúc đẩy tự do thương mại và hội nhập khu vực. Trong một thế giới đang có sự hồi sinh của chủ nghĩa bảo hộ thì giá trị của một hiệp định như TPP lại càng có ý nghĩa quan trọng. Trước đây Nhật Bản cũng từng do dự trong việc khiến TPP có hiệu lực mà không có Mỹ, thị trường lớn nhất trong khối, với lo ngại hiệp định sẽ không hội đủ điều kiện cho các nhà xuất khẩu Nhật Bản. Tuy nhiên, trước việc thương mại tự do bị đe dọa với sự nổi lên của chủ nghĩa bảo hộ sau khi chính quyền mới của Mỹ nhậm chức, nhiều tiếng nói trong chính phủ Nhật Bản đã kêu gọi nước này cần đứng lên giữ vai trò “đầu tàu” nhằm duy trì xu thế thương mại tự do. Hơn nữa Nhật Bản cũng luôn ủng hộ một giải pháp mở cho sự quay lại của Mỹ, khi mà chủ nghĩa dân túy mất đi ánh hào quang, người dân Mỹ hết hứng thú với kỳ vọng chủ nghĩa bảo hộ có thể sửa đổi những vấn đề của nước Mỹ, họ sẽ phải xem xét lại chính sách hiện tại và tìm kiếm sự tiếp cận với một khuôn khổ đã bao hàm các tiêu chuẩn của Mỹ như TPP. Ngoài ra việc TPP được thực hiện cũng sẽ có tác động khuyến khích RCEP mở rộng hơn nữa các điều kiện tự do hóa.

Cuối cùng, đó là vai trò trong việc xây dựng cấu trúc, nguyên tắc kinh tế thương mại của khu vực châu Á – TBD. Một TPP “mới” sẽ tăng cường đáng kể vai trò của Nhật Bản trong các cuộc thương lượng về thương mại trong tương lai. Nhật Bản sẽ có nhiều cơ hội để thương lượng về những thỏa thuận giúp đảm bảo lợi ích kinh tế của chính họ mà không cần phải nhượng bộ. Hơn nữa, việc hồi sinh TPP cũng sẽ giúp nâng cao vị thế của Nhật Bản trước Trung Quốc khi bước vào cuộc đàm phán sắp tới về RCEP. Thông qua việc khôi phục TPP, họ sẽ đảm bảo được rằng tự do hóa tiêu chuẩn thấp sẽ không trở thành khuôn mẫu chủ đạo cho Đông Á và thế giới.

Kết luận:

Trong nhiều thập niên vừa qua, ảnh hưởng của Nhật Bản tại Đông Á về phương diện kinh tế đã trải qua một số giai đoạn biến đổi. Từ một quốc gia kiệt quệ sau Thế chiến II, Nhật Bản đã phát triển thành một cường quốc có sức mạnh kinh tế vượt trội, trở thành đối tác kinh tế quan trọng hàng đầu và là nhà đầu tư lớn đối với nhiều nước Đông Á, thể hiện một vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy hội nhập kinh tế khu vực.

Tuy nhiên, bước vào những năm 1990, kinh tế Nhật Bản bắt đầu bước vào giai đoạn suy thoái kéo dài, trong khi Trung Quốc không ngừng trỗi dậy mạnh mẽ. Trong lúc đó về hội nhập thể chế Nhật Bản lại không thành công trong việc tạo ra thiết chế hội nhập khu vực hiệu quả, dẫn đến sự lu mờ vai trò trước sự áp đảo mạnh mẽ của Trung Quốc.

Quyết định rút khỏi TPP của tân tổng thống Mỹ một mặt tạo ra những thách thức rất lớn, mặt khác cũng tạo nên cơ hội để Nhật Bản thể hiện một vai trò chủ động hơn đối với tiến trình hội nhập kinh tế Đông Á. Có thể nói thành công của TPP trong tương lai sẽ dựa rất nhiều vào vai trò lãnh đạo của Nhật Bản, nền kinh tế lớn nhất còn lại sau khi Mỹ rời đi. Nhật Bản một lần nữa đã nắm lấy vai trò chủ đạo dẫn dắt hội nhập Đông Á, trong đó thúc đẩy một TPP mới với 11 thành viên còn lại chính là bước đi đầu tiên. Về phương diện hội nhập thực tế, Nhật Bản và các nước thành viên khác sẽ tận dụng được các quy định được coi là bộ quy tắc tiến bộ đầu tiên về vấn đề này trong hai thập kỷ qua của TPP trong thương mại và đầu tư để thúc đẩy mạng sản xuất khu vực và toàn cầu. Còn về phương diện này thể chế, những hoạt động tích cực của Nhật Bản thời gian qua tại Đông Á cũng là bằng chứng về sự quyết tâm của nước này trong tư cách của một quốc gia có vai trò quan trọng trong khu vực. Một cường quốc có vai trò lớn trong hội nhập kinh tế khu vực chắc chắn phải là một bên tham gia và đóng góp vào việc thiết lập quy tắc quốc tế và khu vực. Cùng với việc phối hợp với Trung Quốc trong đàm phán RCEP, Nhật Bản đã không mệt mỏi thúc đẩy việc phê chuẩn TPP. TPP không chỉ là một thỏa thuận thương mại với các tiêu chuẩn rất cao mà còn nhấn mạnh vai trò của Nhật Bản như là nhà lãnh đạo của trật tự dựa trên nguyên tắc ở Đông Á cũng như châu Á – Thái Bình Dương, sửa đổi lại các quy tắc kinh tế do Mỹ đặt ra sau chiến tranh thế giới II. Với việc thắt chặt mối quan hệ giữa các quốc gia châu Á - TBD, hiệp định TPP nếu hồi sinh trong tương lai sẽ tác động một cách tích cực tới sự ổn định kinh tế, chính trị tại khu vực trọng yếu và nhiều điểm nóng như Đông Á.

Từ những phân tích trên đây có thể thấy rằng Nhật Bản là một nhân tố có thể mang đến những thay đổi căn bản đối với cán cân quyền lực và quá trình định hình trật tự kinh tế thương mại khu vực. Nằm trong số rất ít những quốc gia có thể đóng vai trò răn đe đối với nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, Nhật Bản cũng là một đối trọng mạnh trước ảnh hưởng của Trung Quốc tại Đông Á cũng như châu Á – Thái Bình Dương. Không thể không nhận thấy một thực tế hiện nay là đối lập với mối lo ngại trước sự trỗi dậy của Trung Quốc, Mỹ và hầu hết các nước Đông Á đều đang âm thầm hoặc công khai ủng hộ sự gia tăng vai trò của Nhật Bản trong khu vực.

Quan hệ song phương Việt - Nhật gần đây luôn được tăng cường, thúc đẩy trong sự tin tưởng sâu sắc lẫn nhau. Qua đây ta cũng càng có thêm cơ sở để khẳng định về sự tương đồng và những lợi ích hội tụ giữa hai nước Nhật Bản và Việt Nam cả về phương diện kinh tế và chiến lược.

Đỗ Thị Ánh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] ISEAS, “Cái kết của TPP: Những triệu chứng suy thoái của Mỹ và phản ứng của ASEAN”, TLTKĐB, TTXVN, 5/5/2017, tr.14

[2] Xem thêm Lê Bộ Lĩnh, “Quan hệ giữa Nhật Bản với các nước thành viên mới của ASEAN trong bối cảnh Đông Á đầu thế kỷ XXI”, Nhiệm vụ khoa học theo Nghị định thư giữa Viện KHXH Việt Nam và Đại học Tokyo, Nhật Bản, 2/2010

[3]Xem thêm西村 豪太, “米中経済戦争 AIIB対TPP―日本に残された大逆転のチャンス”, 東洋経済新報社, 2015/12/18 (Nishimura Gota, “Chiến tranh kinh tế Mỹ-Trung Quốc AIIB với TPP- Cơ hội xoay chuyển tình thế cho một nước Nhật đang bị bỏ lại phía sau”, Toyo Keizai Inc.,18/12/2015), Katada Saori, “At the crossroads: the TPP, AIIB, and Japan's foreign economic strategy”:

http://www.eastwestcenter.org/system/tdf/private/api125.pdf?file=1&type=node&id=35659

[4]Sayo Sasaki, “Japan’s inclusion in FTA talks ‘changes balance’”:

http://www.japantimes.co.jp/news/2013/09/10/business/japans-inclusion-in-fta-talks-changes-balance/

[5] Xem thêm Đỗ Thị Ánh, “Nhật Bản trước quyết định rút khỏi TPP của Mỹ: Ảnh hưởng kinh tế và phương hướng đối phó”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, Số 2/2017

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Thị Ánh, “Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và quan điểm của Nhật Bản”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, Số 11 năm 2011

2. ISEAS, “Cái kết của TPP: Những triệu chứng suy thoái của Mỹ và phản ứng của ASEAN”, TLTKĐB, TTXVN, 5/5/2017, tr.14

3. Lê Bộ Lĩnh, “Quan hệ giữa Nhật Bản với các nước thành viên mới của ASEAN trong bối cảnh Đông Á đầu thế kỷ XXI”, Nhiệm vụ khoa học theo Nghị định thư giữa Viện KHXH Việt Nam và Đại học Tokyo, Nhật Bản, 2/2010

4. Thomas Kato, “A U.S. View on TPP – TPP 米国の視点”、バプリック・ブレイン、2013年7月10日 (Thomas Kato, “TPP từ góc nhìn của Hoa Kỳ”, Public Brain, 10/07/2013)

5. 西村豪太, “米中経済戦争 AIIB対TPP―日本に残された大逆転のチャンス”, 東洋経済新報社, 2015/12/18 (Nishimura Gota, “Chiến tranh kinh tế Mỹ-Trung Quốc AIIB với TPP- Cơ hội xoay chuyển tình thế cho một nước Nhật đang bị bỏ lại phía sau”, Toyo Keizai Inc.,18/12/2015)

6. Katada Saori, “At the crossroads: the TPP, AIIB, and Japan's foreign economic strategy”:

http://www.eastwestcenter.org/system/tdf/private/api125.pdf?file=1&type=node&id=35659

7. Sayo Sasaki, “Japan’s inclusion in FTA talks ‘changes balance’”:

http://www.japantimes.co.jp/news/2013/09/10/business/japans-inclusion-in-fta-talks-changes-balance/