3. Yoi-yoi-yama (宵宵山) và Yoi-yama (宵山), lễ hội ban đêm trước lễ rước chính

Những lễ hội đêm diễn ra vào khoảng 2 - 3 ngày trước khi diễn ra lễ Tuần hành các cỗ kiệu chính thức vào ngày 17/7 được gọi là Yoiyoiyama (宵宵山) và Yoiyama (宵山). “Yoi” có nghĩa là “yoru” (buổi tối), còn “yama” có nghĩa là những cỗ kiệu, cụm từ này biểu thị việc nhìn ngắm các cỗ kiệu lộng lẫy ban đêm. Mỗi chữ “yoi” có nghĩa là 1 đêm trước lễ hội. Hiện nay, có tới 3 chữ “yoi” được gắn thêm vào, cũng đồng nghĩa với việc các lễ hội đêm được kéo dài thêm 1 ngày để phục vụ khách du lịch đến tham quan.

Hình 6: Lễ hội Yoiyoiyama

Lễ hội Yoiyama náo nhiệt nhất là vào đêm 16/7, đêm ngay trước lễ rước chính. Vài chục con phố nhỏ nơi chứa các cỗ kiệu yama, hoko và hai đại lộ lớn là đại lộ Shijo và Karasuma được chuyển thành phố đi bộ từ 6h tối. Lúc này, cả trăm ngàn khách bộ hành đổ về đây, nên những con phố nhỏ càng thêm ồn ào và đông đúc. Các quầy hàng lưu động bán đồ ăn thức uống và đồ lưu niệm mọc lên khắp các ngõ ngách. Một trong những thú vui của các du khách và người dân phố cổ, ngoài việc leo lên những cỗ kiệu cheo leo để thưởng ngoạn các “viện bảo tàng nghệ thuật di động” nơi đây, là chen chân trong các ngõ nhỏ lùng mua bằng được món đồ lưu niệm vốn chỉ được bán duy nhất vào dịp này, hoặc thưởng thức những món ăn truyền thống vùng Kansai như Bạch tuộc nướng, bán trôi, bánh nếp... Một thú vui khác nữa, đó là ngắm nhìn các cô gái Nhật xinh đẹp trong những bộ Yukata truyền thống với màu sắc sặc sỡ, tươi tắn.

Hòa vào dòng người đi bộ tấp nập, nhóm chúng tôi đi từ phố chính vào tới những ngõ nhỏ. Nơi đây tràn ngập tiếng rao lảnh lót của các đội thiếu nhi, mỗi đội chừng dăm bảy em, lời rao có vần điệu nghe như những bài đồng dao xưa, cũng có nơi các em nhỏ vừa rao bán hàng lưu niệm, vừa đánh trống, khua chiêng. Mỗi món đồ, từ cây nến nhỏ có giá vài chục yên đến lá bùa chimaki (粽) xua đuổi bệnh tật với giá một ngàn yên, đều được trao tới tay khách mua hàng với lời cảm ơn trịnh trọng. Có thể thấy sự kết nối giữa các thế hệ: nam, phụ, lão, ấu cùng chung tay vào việc tổ chức lễ hội. Mỗi phố đều tự hào về cỗ kiệu của họ, trang hoàng sao cho đẹp mắt nhất, bày bán những đồ lưu niệm độc đáo nhất... Điều đáng ngạc nhiên là, ngay cả ở những phố mới, nơi các tòa chung cư cao tầng mọc lên san sát, thì những cỗ kiệu cổ, bằng cách nào đó vẫn đứng uy nghi giữa phố, thu hút ánh mắt tò mò và ngưỡng mộ của chúng tôi. Chúng tôi hiểu rằng người dân phố cổ nơi đây đã cố gắng thế nào để gìn giữ văn hóa truyền thống của họ, đồng thời mở lòng đón nhận sự tham gia của những cư dân mới (sống trong các tòa chung cư) để những cỗ kiệu của phố họ được lưu giữ, mỗi năm một lần trang hoàng lộng lẫy nghênh đón các vị thần, cùng trường tồn mãi với thời gian.

Hình 7: Các em nhỏ vừa hát đồng dao, vừa bán hàng lưu niệm và bùa hộ mệnh ở kiệu Taishiyama (太子山)

Hình 8: Du khách ngồi nghe các em nhỏ hát bài đồng dao

4. Lễ diễu hành kiệu Yama – Hoko (山鉾巡行)

Sáng sớm ngày 17/7/2017, nhóm nghiên cứu chúng tôi có mặt sớm tại ngã tư giao cắt giữa hai đại lộ Shijo và Fuyamachi dori. Nơi đây, vào lúc 9h30 sáng sẽ diễn ra một nghi lễ quan trọng, đó là lễ “cắt thừng” (しめ縄切り- Shimenawa kiri) do một cậu bé 10 tuổi đóng vai “thần nhi” của cỗ kiệu Naginata-hoko - cỗ kiệu đi đầu trong lễ rước được hóa trang, mặc lễ phục thần nhi Gion vung kiếm chặt đứt sợi dây thừng lớn buộc ở đầu cỗ kiệu. Điều này biểu trưng ý nghĩa “các vị thần đã đồng ý cho đám rước kiệu Yama-Hoko được bắt đầu”. Trước đó, đã diễn ra một nghi lễ không kém phần quan trọng ở ngã tư đại lộ Shijo và Sakai machi dori, nghi lễ “Kuji aratame” (くじ改め) – lễ đặt  số thứ tự cho các cỗ kiệu: mỗi cỗ kiệu đi qua đây đều nhận được số hiệu chính thức của mình trong đám rước năm nay. Mặc dù trước đó một tháng, khi tất cả 33 phố làm kiệu đều đã nhận được thông báo về thứ tự của mình trong đám rước bằng phương thức bốc thăm, nhưng phải đến sáng sớm ngày 17/7 khi bắt đầu xuất hành tại ngã tư Shijo-Sakai machi dori, họ mới chính thức nhận được “con số may mắn” của mình.

Trong lễ hội Gion năm 2017 này, 33 cỗ kiệu tham gia vào Lễ tuần hành kiệu Yama-Hoko được chia làm 2 nhóm: nhóm thứ nhất tham gia vào Lễ rước đầu (前祭り) ngày 17/7 bao gồm 23 cỗ kiệu Hoko và Yama, đi đầu là cỗ kiệu Naginata-hoko (長刀鉾) - mang ý nghĩa “trừ thiên tai” (厄除), ý nghĩa chính của lễ hội Gion. Kiệu Naginata-hoko được quy định luôn đi đầu trong lễ tuần hành kiệu hàng năm. Đi cuối cùng luôn là cỗ kiệu Fune-hoko (船鉾) thờ thần “An sản” (安産) - thể hiện sự mong muốn mọi việc an lành, trót lọt. Nhóm thứ hai gồm 10 cỗ kiệu Yama còn lại, tuần hành trong đám rước cuối (後祭り) vào sáng ngày 24/7. Đi đầu đám rước cuối năm nay là kiệu Hashibenkei-Yama (橋弁慶山) với ước vọng về sức khỏe, bình an cả trong tâm can và thân thể (心体健康), đi cuối vẫn luôn là kiệu thuyền Ofune-hoko (大船鉾) biểu trưng cho sức mạnh vượt qua nguy biến, chiến thắng vận mệnh, đến được bến bờ thành công (安産・勝運).

Hình 9: Kiệu Naginata-Hoko trong lễ “cắt thừng” ở Lễ rước đầu (前際り)

Hình 10: Kiệu Hashibenkei-Yama đi đầu lễ rước cuối (後際り)

Một trong những điểm thu hút người xem trong lễ rước kiệu chính là kỹ thuật “rẽ kiệu” (Tsuji mawashi -辻回し), nói cách khác, đó là làm thế nào để xoay những chiếc kiệu nặng hàng chục tấn một góc 90 độ, ở những ngã tư đường tương đối hẹp. Ở đây, những người kéo kiệu chỉ sử dụng các thanh tre và nước, với “kỹ thuật truyền thống” điêu luyện. Khi mỗi chiếc chiếc kiệu rẽ thành công từ đường Shijo vào Kawaramachi, trung tâm phố cổ Kyoto, những tiếng hò reo không ngớt vang lên. Chọn góc phố giao cắt giữa Shijo và Kawaramachi, nhóm điền dã của chúng tôi đã ngắm nhìn được trọn vẹn 23 cỗ kiệu đẹp lộng lẫy với hàng nghìn người kéo kiệu diễu hành qua đây.

Trong Lễ tuần hành cuối Ato-matsuri (後際り), khách du lịch và người dân Kyoto còn được mãn nhãn với màn diễu hành Ô hoa Hana kasa junko (花傘巡行) với sự tham gia của hàng nghìn học sinh, sinh viên Kyoto. Diễu hành Ô hoa không phải là màn diễu hành truyền thống mà mới chỉ xuất hiện trong vài năm trở lại đây, làm phong phú thêm cho lễ hội Gion mà thôi. Song, màn diễu hành này cũng thu hút sự quan tâm của du khách bởi mỗi người đều có thể đăng ký tham gia đám rước này, trực tiếp cảm nhận không khí sôi động của lễ hội.

Hình 11: Diễu hành ô hoa từ đền Yasaka jinja

Hình 12: Các em học sinh tiểu học cũng được tham gia vào lễ rước

Hình 13: Ô (nón) hoa trong lễ diễu hành

5. Một số cảm tưởng về lễ hội Gion

Lễ hội Gion kéo dài suốt từ 1/7 đến 29/7 tại cố đô Kyoto đã để lại trong chúng tôi những ấn tượng khó phai. Đó không chỉ là tầm vóc của một lễ hội hoành tráng, rực rỡ; không chỉ là lịch sử được tái hiện một cách trân trọng và trung thực, mà ấn tượng đậm nét còn đọng lại ở những con người cần cù, giản dị nhưng đầy kiêu hãnh dưới cái vẻ khiêm nhường nhã nhặn rất riêng của người dân phố cổ Kyoto.

Với tầm vóc của một lễ hội lớn vào bậc nhất ở Nhật Bản, lễ hội Gion hàng năm thu hút khoảng 300.000 - 400.000 lượt du khách đến Kyoto tham quan lễ hội, không kể những người dân bản xứ. Một lượng lớn du khách đổ về khu vực phố cổ Gion, Shijo và Kawaramachi như vậy khiến cho công tác quản lý và đảm bảo an ninh cho lễ hội càng được chú trọng hơn bao giờ hết. Trước ngày diễn ra lễ rước kiệu, tất cả các ga tàu điện và tàu điện ngầm đều được tăng cường lực lượng cảnh sát bảo vệ và chỉ đường. Tại những ga lớn như Karasuma, Kawaramachi... với hàng chục cửa ra vào, mỗi cửa đều được cắt cử người hướng dẫn tận tình cho du khách. Tại các quầy thông tin ở ga và bến xe buýt khu vực trung tâm có phát miễn phí bản đồ Kyoto, bản đồ lễ hội và bản đồ diễu hành kiệu... hướng dẫn đường đi một cách cụ thể. Mô hình các cỗ kiệu cũng được trưng bày để du khách chọn cho mình những nơi muốn đi nhất với một cung đường hợp lý.

Hình 14: Mô hình các cỗ kiệu và bản đồ hướng dẫn đường đi ở ga Karasuma

Một điều khác khiến chúng tôi ngạc nhiên, đó là đội dọn rác tình nguyện ở Kyoto trong những ngày lễ hội. Họ gồm học sinh trung học, sinh viên, nhà giáo, cảnh sát, những người buôn bán tự do... trong các trang phục ngộ nghĩnh, luôn đeo bên mình 1 túi lớn đựng rác, tay cầm móc khều để dọn dẹp sạch các ngõ ngách đường phố. Trong những ngày diễn ra lễ hội, nhiều thùng rác di động được sắp xếp trên các góc phố với đội vệ sinh tình nguyện, họ hướng dẫn người dân và du khách bỏ rác vào từng thùng đã được phân loại: rác giấy, hộp nhựa, ni lông, đồ ăn thừa... Những người vứt rác cũng xếp hàng trật tự chờ đến lượt mình. Có thể nói, văn hóa ứng xử nơi công cộng tuyệt vời của người Nhật Bản lại một lần nữa khiến chúng tôi thán phục.

Hình 15: Những thùng rác tạm trên hè phố và đội vệ sinh tình nguyện

Theo dõi bản tin thời sự trong tháng lễ hội, chúng tôi tuyệt nhiên không hề thấy một tai nạn hay bất trắc nào xảy ra trong lễ hội Gion năm nay. Có thể thấy mọi việc đều được chuẩn bị hết sức chu đáo để du khách và người dân tận hưởng một lễ hội an toàn và quy củ nhất. Không chỉ chính quyền và các cơ quan quản lý, mà vai trò to lớn nằm ở mỗi người dân Kyoto – ý thức cao về lòng tự hào về truyền thống và tinh thần hết mình cống hiến cho lễ hội quê hương đã đem đến cho du khách trải nghiệm lễ hội sự hài lòng cao nhất./.

Ngô Hương Lan

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

Trích từ “Ghi chép của nhóm nghiên cứu Lễ hội đô thị Nhật Bản” tại Nichibunken, Kyoto 2017.