Từ ngày 12 đến 14 tháng 9 năm 2017, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe thăm chính thức Ấn Độ và có cuộc gặp thượng đỉnh thường niên với Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi. Đây là lần gặp gỡ chính thức thứ tư giữa hai nguyên thủ trong tổng số hơn 10 cuộc gặp tại các diễn đàn khác nhau. Từ cuộc gặp đầu tiên năm 2014, quan hệ hai nước đã phát triển nhanh chóng thành “Đối tác Toàn cầu và Chiến lược đặc biệt”.

Cuộc gặp thượng đỉnh diễn ra trong bối cảnh khu vực đang phải đối mặt với việc Triều Tiên tiếp tục thúc đẩy chương trình hạt nhân và tên lửa. Trước chuyến thăm Ấn Độ của Thủ tướng Abe, Triều Tiên đã tiến hành vụ thử hạt nhân lần thứ 6 có cường độ mạnh nhất từ trước đến nay. Đồng thời Triều Tiên bắn tên lửa bay qua vùng trời Nhật Bản và rơi xuống biển Thái Bình Dương khiến tình hình khu vực Đông Bắc Á trở nên nóng bỏng. Bên cạnh đó, đối đầu quân sự trên cao nguyên Doklam giữa Trung Quốc, Ấn Độ và Butan căng thẳng chưa từng có. Mặc dù hai nước Trung - Ấn đã giải quyết theo hướng cùng rút quân khỏi khu vực tranh chấp song người ta lo ngại căng thẳng có thể sẽ lại diễn ra vào bất cứ lúc nào.

Trong chuyến thăm lần này, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe hội đàm với Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi tại Gujarat, phía Tây Ấn Độ. Kết thúc cuộc họp thượng đỉnh kéo dài 1 giờ đồng hồ, hai lãnh đạo ra tuyên bố chung hướng tới vùng  Thái Bình Dương - Ấn Độ Dương thịnh vượng, mở và tự do. Tuyên bố chung gồm 60 điều đề cập đến tăng cường hợp tác an ninh phòng vệ, hợp tác vì một thế giới gắn kết, quan hệ đối tác vì thịnh vượng chung hai nước, vấn đề liên quan đến khu vực và toàn cầu, thúc đẩy hợp tác nhân lực[1].

Liên quan đến vấn đề Triều Tiên nóng bỏng hiện nay, hai bên sử dụng các từ ngữ mạnh mẽ chỉ trích các hành động khiêu khích của Triều Tiên. Tuyên bố kêu gọi cộng đồng quốc tế nghiêm túc thực thi triệt để nghị quyết mới nhất của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc và tăng sức ép tối đa đối với Bắc Triều Tiên.

Nhật Bản cam kết cho Ấn Độ vay khoảng 190 tỷ yên (khoảng 1,7 tỉ đôla Mỹ) để phát triển cơ sở hạ tầng, trong đó có dự án đường sắt cao tốc ở miền Tây Ấn Độ sẽ được xây dựng bằng công nghệ tàu cao tốc Shinkansen của Nhật Bản[2]. Thủ tướng Abe đặt nhiều hy vọng vào dự án tàu Shinkansen ở Ấn Độ. Trước đây, Nhật Bản từng thất bại trước Trung Quốc trong dự án xây dựng đường sắt cao tốc Jakarta–Bandung dài 150 km. Lần này, Nhật Bản muốn hợp tác để tàu Shinkansen có thể chạy trên khắp Ấn Độ và mang lại lợi ích cho người dân nước này. Hiện nay, Ấn Độ lên kế hoạch triển khai dịch vụ tàu cao tốc trên tuyến đường sắt dài 500 km nối Amedabad và Mumbai trước năm 2023. Thủ tướng Abe nhấn mạnh công nghệ vượt trội là lợi thế giúp Nhật Bản cạnh tranh với nỗ lực xuất khẩu các hệ thống riêng của Trung Quốc trong khu vực. Với những dự án hợp tác dài hạn nhằm xây dựng những tuyến đường sắt cao tốc và nâng cấp toàn bộ hệ thống đường sắt, chính phủ hai nước nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển nguồn nhân lực và xây dựng các thể chế để đào tạo kỹ thuật cũng như chuyển giao công nghệ[3].

Có thể thấy, quan hệ kinh tế đang là nền tảng cho quan hệ hai nước. Các nguồn viện trợ phát triển chính thức ODA từ Nhật Bản được chính phủ Ấn Độ sử dụng trong các lĩnh vực then chốt như giao thông vận tải, thông tin liên lạc, môi trường và chăm sóc sức khỏe. Với lãnh thổ rộng lớn và dân số khoảng 1,3 tỷ người, trong tương lai gần có thể vượt Trung Quốc, Ấn Độ có nhu cầu lớn về năng lượng và cơ sở hạ tầng. Hai nước Nhật-Ấn tăng cường hợp tác kinh tế sẽ tạo ra nhiều lợi ích lớn. Nhật Bản và Ấn Độ thực sự có yêu cầu, nhu cầu và cả mục tiêu kinh tế bổ sung cho nhau. Kinh tế Nhật Bản khá mạnh về công nghiệp nặng và kỹ thuật cao trong khi Ấn Độ là nền kinh tế chủ yếu dựa vào dịch vụ. Ấn Độ muốn nâng cao năng lực chế tạo, cũng cần đến công nghệ để thúc đẩy tăng trưởng GDP vốn đã rất ấn tượng. Tuy nhiên, Ấn Độ vẫn cần được hỗ trợ thêm về kỹ thuật để thúc đẩy tăng trưởng GDP.

Nhật Bản đang cần các thị trường mới và Ấn Độ là thị trường lớn nhất mà Nhật Bản có thể nghĩ tới bởi thị trường Trung Quốc giờ đã tương đối bão hòa. Nền kinh tế Ấn Độ cần 1 người đồng hành thân thiết để hợp tác trên mặt trận công nghệ và về năng lực chế tạo. Trên khía cạnh này Nhật Bản nổi lên là đối tác lý tưởng của Ấn Độ.

Bên cạnh đó, Nhật Bản và Ấn Độ đang phải đối mặt với sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc với những hành động quyết đoán trên biển Hoa Đông và Biển Đông. Trung Quốc tăng cường hiện diện quân sự quanh quần đảo Senkaku/Điếu Ngư mà Nhật Bản đang kiểm soát, Trung Quốc tuyên bố chủ quyền. Những căng thẳng trên Biển Đông có thể lan sang khu vực Ấn Độ Dương, đe dọa tuyến đường hàng hải với các quốc gia châu Phi và Trung Đông, khu vực cung cấp 90% nhu cầu dầu lửa cho Nhật Bản. Đồng thời, Ấn Độ cảm thấy bất an khi Trung Quốc đầu tư 960 triệu Euro mua cảng biển Hambantonam của Srilanka.

Trung Quốc với sáng kiến Vành đai Con đường đang đầu tư những khoản tiền lớn cho việc xây dựng cảng biển ở Srilanca và Pakistan. Hoạt động của thuyền và tàu ngầm Trung Quốc tiếp tục diễn ra xung quanh Ấn Độ Dương. Ấn Độ phản đối sáng kiến Vành đai Con đường và cảnh báo mạnh mẽ về những hành động theo chủ nghĩa bá quyền của Trung Quốc.

Trang báo mạng Yomiuri nhận định, duy trì trật tự trên biển từ Biển Đông đến Ấn Độ Dương là lợi ích chung của Nhật Bản và Ấn Độ. Hai nước cần liên kết chặt chẽ hướng tới mục tiêu chiến lược này. Thủ tướng Abe  nhấn mạnh quyết tâm cùng thủ tướng Modi hành động vì hòa bình và phồn vinh của thế giới và khu vực châu Á Thái Bình Dương. Hai nước kêu gọi hợp tác chính sách Hành động hướng Đông chú trọng châu Á của thủ tướng Modi và chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương mở và tự do của Thủ tướng Shinzo Abe. Nhằm phát triển khu vực từ Đông Nam Á đến Ấn Độ, châu Phi, cần nâng cao hiệu quả hợp tác chính sách của hai nước và không thể thiếu sự hợp tác của các nước Đông Nam Á[4].

Trong những năm qua hợp tác quốc phòng an ninh Nhật Bản và Ấn Độ đã có những bước đi quan trọng. Hai bên đã ký Biên bản ghi nhớ về Hợp tác Quốc phòng và Trao đổi năm 2014, cũng như thỏa thuận khung trong lĩnh vực quốc phòng vào năm 2015, tiền đề cho thỏa thuận về Chuyển giao Trang thiết bị Công nghệ Quốc phòng các Biện pháp An ninh để đảm bảo Thông tin Quân sự mật. Trước chuyến thăm của Thủ tướng Abe, hai nước tiến hành đối thoại quốc phòng vào đầu tháng 9 năm 2017.

Nhật Bản và Ấn Độ nằm ở 2 khu vực then chốt của châu Á. Nhật Bản là nhân tố riêng lẻ quan trọng nhất ở Đông Á. Dù Trung Quốc đang cố tìm cách thay thế Nhật Bản ở Đông Á, nhưng nhờ vị trí quyết định của mình với chuỗi đảo ở phía Tây, Nhật Bản có thể kiềm chế hải quân Trung Quốc tiếp cận Thái Bình Dương. Do đó, dựa vào vị trí địa lý, Nhật Bản là một nhân tố quan trọng ở Đông Á. Ấn Độ có vai trò trung tâm trong khu vực Ấn Độ Dương rộng lớn hơn và vùng Nam Á. Nếu Nhật Bản và Ấn Độ hợp tác về an ninh, hai nước có thể bảo đảm cân bằng quyền lực để cán cân quyền lực châu Á không bị nghiêng ngả.

Trong bối cảnh tình hình quốc tế đang ngày càng không chắc chắn hiện nay, quan hệ vững mạnh giữa Nhật Bản và Ấn Độ là cơ sở hỗ trợ cho trật tự khu vực. Nhật Bản và Ấn Độ đang tăng cường hợp tác không chỉ trong quan hệ song phương mà cả trong các vấn đề quốc tế.

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]日印共同声明 自由で開かれ，繁栄したインド太平洋に向けて

http://www.mofa.go.jp/mofaj/files/000290053.pdf

[2]円借款１９００億円で合意へ＝日印首脳、１４日会談

https://www.jiji.com/jc/article?k=2017091400014&g=pol

[3]Triển vọng từ cuộc gặp thượng đỉnh Nhật-Ấn

Thông tấn xã Việt Nam, Tin tham khảo thế giới ngày 13/9/2017, tr.19-20

[4]日印首脳会談　海洋安保で戦略関係を深めよ

http://www.yomiuri.co.jp/editorial/20170916-OYT1T50130.html