Trong chuyến công du Châu Á đầu tiên kéo dài từ ngày 5-14 tháng 11 năm 2017, Tổng thống Mỹ Donald Trump nhiều lần nhấn mạnh đến cụm từ “Ấn Độ-Thái Bình Dương” (Indo-Pacific) tại các nước mà ông ghé thăm. Trong bài phát biểu tại Hội nghị cấp cao Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) diễn ra ở Đà Nẵng, Việt Nam, Tổng thống Donald Trump 10 lần sử dụng thuật ngữ này để chỉ khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương. Ông kêu gọi các nước cùng phối hợp phát triển khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương hòa bình, thịnh vượng, cởi mở và tự do. Ở đây có thể hiểu khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương là khu vực địa lý bao gồm toàn bộ Ấn Độ Dương-Tây Thái Bình Dương và các quốc gia xung quanh hai vùng biển này, song rõ ràng là nhấn mạnh sự kết nối địa chính trị của Ấn Độ với châu Á-Thái Bình Dương. Trong chiến lược Ấn Độ-Thái Bình Dương, ông Donald Trump mong muốn có sự hiện diện của Ấn Độ, quốc gia đông dân thứ hai trên thế giới và là đối tác thương mại thứ 9 của Mỹ. Chiến lược này hướng tới xây dựng hệ thống kinh tế và trật tự thế giới lấy Mỹ làm trung tâm, tăng cường liên kết với các quốc gia khác trên cơ sở quan hệ liên minh Nhật-Mỹ. Từ khóa của tư tưởng chiến lược này là bảo vệ quyền cơ bản của con người, kinh tế thị trường, chủ nghĩa dân chủ, chủ nghĩa tự do, cùng chung giá trị phổ quát là thượng tôn pháp luật. Trên khía cạnh chiến lược an ninh, điểm quan trọng trong tư tưởng này là sự tự do, giữ vững trật tự khu vực dựa trên luật pháp, có thể hiểu là vấn đề tranh chấp lãnh hải, liên quan đến hành động cứng rắn của Trung Quốc trên Biển Đông. Ngoài ra, cuối bài phát biểu ông Donald Trump nói “thế giới có nhiều nơi, nhiều ước mơ và nhiều con đường”, dường như là sự ám chỉ đến “Giấc mộng Trung Hoa” và sáng kiến “Một vành đai một con đường” của Trung Quốc.

Trung Quốc đang muốn hiện thực hóa “Giấc mộng Trung Hoa” mà thể hiện rõ qua sáng kiến “Một vành đai một con đường”, thực chất là đại chiến lược nâng cao hơn nữa vai trò của Trung Quốc trên thế giới. Có thể nhận thấy mục tiêu chiến lược “Một vành đai một con đường” của Trung Quốc không đơn thuần là mục đích kinh tế mà bao gồm cả việc gia tăng ảnh hưởng chính trị và an ninh quân sự của Bắc Kinh từ Ấn Độ Dương đến khu vực châu Phi, đặc biệt là chú trọng đến khía cạnh an ninh trên biển. Trung Quốc liên tục xây lấp trên Biển Đông tạo thành những cứ điểm quân sự, tăng cường liên kết với các quốc gia Ấn Độ Dương và các nước tiếp giáp biển của Châu Phi và Trung Đông, với mục tiêu xây dựng lực lượng hải quân quân giải phóng nhân dân Trung Quốc có sức mạnh tại khu vực. Để đạt được mục đích này, không thể thiếu việc tăng cường quan hệ với các quốc gia khu vực Ấn Độ Dương, chiến lược “Một vành đai một con đường” trước mắt sẽ xây dựng cơ sở hạ tầng cho các nước đang phát triển có vai trò quan trọng bổ sung chính sách đảm bảo an ninh của Trung Quốc. Trước tình hình đó, có lẽ điểm cốt lõi trong chiến lược châu Á của Mỹ chính là cạnh tranh với Trung Quốc. Với toan tính như vậy, Nhật Bản sẽ đóng vai trò quan trọng trong chiến lược an ninh Ấn Độ-Thái Bình Dương và động thái của Nhật Bản hiện nay là phù hợp với lợi ích của Mỹ tại khu vực.

Có thể thấy rằng Nhật Bản là đồng minh thân cận quan trọng của Mỹ và có nhiều điểm chung trong tư tưởng chiến lược khu vực. Mối quan hệ Nhật-Mỹ hiện nay đang khá tốt đẹp, cho dù thời điểm ông Donald Trump trở thành tổng thống Mỹ đã có những phát biểu gây tranh cãi thực sự gây ra những mối lo ngại về quan hệ hai nước. Tuy nhiên, trong gần một năm qua, thực tế cho thấy mối quan hệ này vẫn đi theo đúng quĩ đạo của nó. Lãnh đạo hai bên đã xây dựng được mối quan hệ tin tưởng cá nhân khi đã có cuộc viếng thăm lẫn nhau và cùng chơi golf “ngoại giao”. Đây được xem là đỉnh cao trong chiến lược lấy lòng nhau của hai nhà lãnh đạo Trump-Abe.

Bên cạnh đó, trong quan hệ an ninh Nhật-Mỹ vai trò của Nhật Bản đang được tăng cường hơn nữa. Bộ trưởng quốc phòng Mỹ Jame Mattis vốn là một quân nhân, với nhiều kinh nghiệm thực chiến, nên luôn coi trọng vị trí và vai trò của Nhật Bản. Trong các chuyến thăm cấp cao, Mỹ nhiều lần xác nhận điều V của Hiệp ước An ninh Nhật-Mỹ áp dụng đối với quần đảo Senkaku, nơi Nhật Bản kiểm soát nhưng Trung Quốc tuyên bố chủ quyền. Quan hệ hợp tác an ninh Nhật-Mỹ được xây dựng từ trước đến nay tiếp tục được khẳng định khiến chính phủ Nhật Bản yên tâm hơn trong bối cảnh môi trường an ninh khu vực ngày càng bất ổn. Trong những năm qua, Nhật Bản liên tục tăng cường sức mạnh phòng vệ bằng việc mua sắm trang thiết bị như tàu ngầm, hệ thống tên lửa,… Chi phí quốc phòng của Nhật Bản gia tăng liên tục từ năm 2012 đến nay[1] và có khả năng sẽ tiếp tục gia tăng trong những năm tới.

Tuy nhiên, Nhật Bản vẫn bị hạn chế về khả năng quốc phòng do qui định của điều 9 Hiến pháp không công nhận khả năng tham chiến[2]. Để khắc phục vấn đề này, tháng 7 năm 2014, Nhật Bản đã diễn giải lại Hiến pháp cho phép sử dụng quyền phòng thủ tập thể với ý nghĩa nếu quân đội Mỹ bị tấn công, lực lượng phòng vệ Nhật Bản có thể tham chiến. Điều này có ý nghĩa quan trọng trong việc tăng cường sức răn đe và khả năng đáp trả của liên minh Nhật-Mỹ.

Thực tế, tư duy chiến lược khu vực của Nhật Bản và Mỹ có nhiều điểm tương đồng. Thủ tướng Shinzo Abe đã đề cập đến tư tưởng khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương trước thời điểm ông Donald Trump đưa ra thuật ngữ này trong chuyến thăm châu Á. Giai đoạn năm 2007 khi làm thủ tướng lần thứ nhất, ông Abe đã đưa ra tư tưởng về một châu Á rộng lớn hơn, với sự hội tụ của Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương nhưng không có được sự ủng hộ cần thiết. Trở lại cầm quyền lần thứ hai vào cuối năm 2012, với những biến động phức tạp trong khu vực, Thủ tướng Abe tiếp tục khởi động lại tư tưởng này và có được sự đồng thuận nhiều hơn. Năm 2016, tại Hội nghị phát triển châu Phi (TICAD) được tổ chức ở Nairobi, Kenya, Thủ tướng Abe nhấn mạnh Nhật Bản có trách nhiệm thúc đẩy mối quan hệ giữa Châu Á và Châu Phi, giữa Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương, xem đây là nơi tôn trọng nền kinh tế thị trường, tự do, thượng tôn pháp luật, không có quyền lực và hăm dọa[3]. Đầu năm 2017, tại buổi họp báo trong chuyến thăm Việt Nam, Thủ tướng Shinzo Abe cho rằng “Nguyên tắc an ninh, an toàn, tự do hàng hải có vai trò cực kỳ quan trọng. Để thực hiện nguyên tắc này, cần thực hiện đầy đủ việc thượng tôn pháp luật. Là một thành viên trong khu vực, Nhật Bản sẵn sàng thực hiện vai trò cũng như trách nhiệm to lớn của mình trên tinh thần của chiến lược Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và rộng mở[4]. Gần đây, cũng tại buổi họp báo ngày 6/11/2017, Thủ tướng Abe đã nói “Khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương trải dài từ Châu Á Thái Bình Dương qua Ấn Độ Dương kéo đến Trung Đông và Châu Phi là trung tâm tăng trưởng của thế giới nuôi sống hơn một nửa dân số thế giới. Tăng cường duy trì trật tự trên vùng biển mở và tự do là điều quan trọng mang tính sống còn đối với hòa bình và phồn vinh của khu vực”[5]. Với sự nhất quán tư tưởng duy trì vùng biển mở và tự do, đảm bảo tính thượng tôn pháp luật, Nhật Bản là đồng minh thân cận sẽ giúp Mỹ phát huy vai trò chủ đạo và thực hiện chiến lược Ấn Độ-Thái Bình Dương, đối trọng với chiến lược “Một vành đai một con đường” của Trung Quốc.

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] 我が国の防衛と予算（案）

http://www.mod.go.jp/j/yosan/yosan.html

[2] Hiến pháp Nhật Bản năm 1946

[3]トランプはインド太平洋戦略を曲解している

http://toyokeizai.net/articles/-/197307

[4]Nhật sẽ cung cấp cho Việt Nam 6 tàu tuần tra mới

http://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/chinh-tri/nhat-se-cung-cap-cho-viet-nam-6-tau-tuan-tra-moi-352291.html

[5]日米共同記者会見

https://www.kantei.go.jp/jp/98_abe/statement/2017/1106usa.html