Theo xu hướng của nhiều quốc gia trên thế giới, Nhật Bản từ lâu đã cung cấp dịch vụ gửi tiền tiết kiệm thông qua hệ thống bưu điện. “Tiết kiệm Bưu điện” (trước khi bắt đầu thực hiện tư nhân hóa dịch vụ bưu chính từ ngày 1 tháng 10 năm 2007) là một hình thức gửi tiết kiệm mà Chính phủ Nhật Bản (Bộ Thông tin, Bộ Bưu chính, cục Bưu chính thuộc Bộ Nội vụ) và Tổng công ty Bưu chính Nhật Bản nhận tiền gửi tiết kiệm trên cơ sở Luật Tiết kiệm Bưu điện. Hệ thống tiết kiệm bưu điện của Nhật Bản với tổng giá trị tài sản thời điểm cao nhất lên tới hơn 3000 tỷ USD, là một trong những tổ chức tài chính lớn nhất thế giới, với lượng tiền gửi tiết kiệm cá nhân và hộ gia đình nhiều hơn tất cả các ngân hàng thương mại Nhật Bản cộng lại.

Mặc dù là một tổ chức tài chính lớn với quỹ tiền gửi khổng lồ, song mô hình hoạt động theo cơ chế bao cấp, chịu sự kiểm soát chặt chẽ của Bộ Bưu chính viễn thông là cơ quan đại diện cho Chính phủ với một loạt đặc quyền đặc lợi của hệ thống tiết kiệm bưu điện đã tỏ rõ sự yếu kém, lạc hậu đặc biệt là trong bối cảnh toàn cầu hóa và tự do cạnh tranh đang diễn ra mạnh mẽ trong khu vực và trên thế giới. Trong khi các ngân hàng, tổ chức tiền gửi tiết kiệm, cho vay và các tổ chức tài chính khác của Nhật luôn phải hoạt động trong môi trường cạnh tranh gay gắt, thì tiết kiệm bưu điện lại không phải là đối tượng chịu các khoản thuế phí. Tiết kiệm bưu điện cũng không cần phải đáp ứng yêu cầu dự trữ bắt buộc do Ngân hàng Nhà nước Nhật Bản đề ra, không cần thanh toán cổ tức giống như các ngân hàng tư nhân vẫn thường làm với cổ đông của họ. Mặt khác, vấn đề quản lý và sử dụng ngân sách từ quỹ tiền gửi còn nhiều bất cập. Tập đoàn Bưu chính chiếm thị phần kinh doanh bằng cách giành độc quyền trong lĩnh vực tiết kiệm bưu điện, song lại không có khả năng quản lý độc lập và hiệu quả nguồn ngân sách lớn từ các khoản tiền gửi. Thị trường chứng khoán sụp đổ và trì trệ của Nhật Bản nói riêng và thế giới nói chung chứng tỏ các hoạt động đầu tư trong lĩnh vực bưu điện đã bị lỗ nặng. Kể từ cuối tháng 09/2001, khoản lỗ do đầu tư vào thị trường chứng khoán ước tính lên đến khoảng 6,6 nghìn tỉ Yên[1]. Những hạn chế trong việc quản lý ngân sách không chỉ ảnh hưởng tới hiệu quả đầu tư, mà quan trọng hơn nó còn ảnh hưởng tới sự tin cậy và an toàn, là hai ưu điểm vượt trội của tiết kiệm bưu điện so với các Ngân hàng thương mại. Thời điểm này, các chủ tài khoản tiết kiệm trong hệ thống tiết kiệm bưu điện thay vì kỳ vọng được trả lãi suất cao lại mong đảm bảo được tính an toàn và bảo mật cho khoản tiền tiết kiệm của mình. Những nhân tố trên đã góp phần thúc đẩy ý tưởng tư nhân hóa tiết kiệm bưu điện của cựu Thủ tướng Junichiro Koizumi.

Thủ tướng Koizumi cho rằng khu vực tư nhân của Nhật Bản đã trải qua một cuộc cải tổ lớn lao với nhiều công ty được cơ cấu lại, tuy nhiên khu vực quốc doanh vẫn rất trì trệ trong quá trình chuyển đổi này. Trong đó bưu điện Nhật Bản là doanh nghiệp hoạt động kém hiệu quả nhất trong khu vực kinh tế công, được xem như là một hệ thống bao cấp “khổng lồ và phi lý”. Do đó, tư nhân hóa ngành bưu chính sẽ giúp giải phóng các nguồn quỹ để thúc đẩy nền kinh tế. “Tôi muốn dỡ bỏ một hệ thống đang nô dịch 120 triệu người dân Nhật Bản chỉ để bảo vệ cho vài trăm quan chức” - ông Koizumi phát biểu năm 2005.

Tuy nhiên, để việc thực hiện thành công kế hoạch này còn là một quá trình đầy trở ngại. Phần lớn các đại biểu trong Quốc hội đều phản đối chính sách tư nhân hoá ngành bưu chính vì khu vực bưu chính là một mạng lưới lớn từ Trung ương đến các cấp Địa phương. Việc tư nhân hoá ngành này cũng có nghĩa là lợi ích của giám đốc các bưu điện địa phương phải giảm đi, do đó sẽ ảnh hưởng lớn đến số phiếu ủng hộ Thủ tướng của các quan chức địa phương, làm mất nhiều công ăn việc làm và khiến cho nội bộ Đảng Dân chủ Tự do (LDP) suy yếu.

Dự luật này tiếp tục được đưa ra trước quốc hội vào tháng 8 năm 2005 nhưng bị Thượng viện Nhật Bản bác bỏ. Phải đến khi Nhật Bản tiến hành cuộc tổng tuyển cử sớm, cũng là cách trưng cầu dân ý vào ngày 11/9/2005, ông Koizumi dành chiến thắng và chính sách tư nhân hoá ngành bưu điện lúc này mới chính thức được thông qua. Ngày 10/9/2006, Quyết định về “Phương châm cơ bản của Tư nhân hóa Bưu chính” cụ thể hoá các bước đi của quá trình cải cách Bưu chính Nhật Bản đã chính thức được thông qua tại Nội các Nhật Bản. Việc cải tổ bao gồm các điểm chính sau:

1. Công ty Bưu chính mới với bốn chức năng quầy dịch vụ, chuyển thư, tiết kiệm bưu điện, bảo hiểm đơn giản để ngăn sự mập mờ thiếu rõ ràng, thông qua việc mở rộng hoạt động kinh doanh tự do trên thị trường cung cấp đến người dân những dịch vụ đa dạng với chất lượng tốt, giá thành rẻ, nâng cao tối đa sự tiện lợi cho nhân dân.

2. Giảm thiểu xuống mức thấp nhất “gánh nặng vô hình” của nhà nước đối với Công ty bưu chính đồng thời tận dụng hiệu quả nguồn lực về vốn cho phát triển nền kinh tế quốc dân.

3. Đưa luồng vốn luân chuyển trong khu vực công sang khu vực tư nhân, sử dụng linh hoạt tiền tiết kiệm của dân chúng trong phát triển kinh tế[2].

Kế hoạch của Thủ tướng Koizumi là sẽ phân chia hệ thống Bưu chính Nhật thành bốn ngành kinh doanh độc lập là Ngân hàng, Bảo hiểm, Chuyển thư và Bưu điện. Trong đó ngành bảo hiểm nhân thọ và tiết kiệm bưu điện sẽ được tư nhân hóa hoàn toàn trong vòng 10 năm (từ năm 2007 đến 2017). Ngân hàng mới sẽ tạm thời mang tên Yucho và có tài sản khoảng 1500 tỷ USD. Điều này có nghĩa Yucho sẽ thuộc vào hàng các ngân hàng lớn nhất tính theo giá trị tài sản, cổ phiếu của Yucho sẽ được niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán Tokyo. Có thể nói rằng nền kinh tế trì trệ giai đoạn trước đó chính là động lực để Thủ tướng Koizumi và chính phủ của ông xây dựng các chương trình cải cách triệt để trong đó ngành Bưu chính chính là khâu then chốt, đóng vai trò đòn bẩy cho sự phục hồi của nền kinh tế Nhật Bản.

Ngày 1/10/2007, sau khi Tổng Công ty Bưu chính Nhật Bản được cổ phần hóa và tư nhân hóa, các khoản tiền tiết kiệm được chuyển sang Ngân hàng Bưu điện Nhật Bản thuộc Tập đoàn Bưu chính. Sự kiện này đã khép lại quá trình duy trì suốt 130 năm của hình thức tiết kiệm bưu điện. Tổng số tiền gửi tính tại thời điểm tư nhân hóa là 131 nghìn tỷ yên. Sau khi cổ phần hóa, các khoản tiền gửi từ ngân hàng Bưu điện Nhật Bản không phải tên như thường gọi là “tiết kiệm bưu điện” nữa mà là “tiền tiết kiệm”. Nhưng vì ngân hàng này có tên là “Ngân hàng Bưu điện” nên người ta thường gọi bằng cái tên như thời kỳ sở hữu quốc doanh là “tiết kiệm bưu điện”.

Sau khi Quyết định về “Phương châm cơ bản của Tư nhân hóa Bưu chính” cụ thể hoá các bước đi của quá trình cải cách Bưu chính Nhật Bản được thông qua, kế hoạch của Thủ tướng Koizumi vẫn tiếp tục nhận nhiều luồng ý kiến trái chiều. Nhiều chuyên gia lo ngại việc tư nhân hóa tiết kiệm bưu điện sẽ ảnh hưởng đến hoạt động của ngành ngân hàng trong nước và đẩy số tiền lương hưu của tầng lớp người già Nhật Bản vào tình trạng rủi ro hơn. Các chính trị gia Nhật Bản chỉ đi đến đồng thuận sau thảm họa động đất và sóng thần năm 2011, với ý định dùng số tiền huy động được tài trợ cho quá trình tái thiết các vùng bị ảnh hưởng ở miền Đông Bắc Nhật Bản, đồng thời đây cũng một trong những kế hoạch của Thủ tướng Shinzo Abe nhằm đưa nền kinh tế Nhật Bản thoát khỏi tình trạng tăng trưởng chậm trong suốt 20 năm qua.

Ngày 4/11/2015, Tập đoàn Bưu chính Nhật Bản lần đầu phát hành cổ phiếu (IPO) ra công chúng theo 3 đợt khác nhau với tổng trị giá tài sản là 1,4 nghìn tỷ Yên (12 tỷ USD). Sự kiện tư nhân hóa này được dự báo sẽ đem đến những tác động rất to lớn đối với hệ thống ngân hàng cũng như nền kinh tế và thị trường tài chính Nhật Bản. Trước đây, do tiền gửi tại của ngân hàng bưu chính Nhật Bản được bảo lãnh bởi chính phủ nên theo quy định, tổng số tiền tối đa mỗi tài khoản được gửi là 10 triệu Yên (84.000 USD). Với việc được cổ phần hóa, ngành ngân hàng bưu chính Nhật Bản có thể được dỡ bỏ quy định trần mức tiền gửi này và có sức cạnh tranh hơn với các ngân hàng thương mại khác. Tính đến tháng 10/2015, tổng số tiền gửi tiết kiệm bưu điện của Nhật Bản đạt 178 nghìn tỷ Yên (tương đương 1,4 nghìn tỷ USD), là Ngân hàng xếp thứ 5 thế giới (sau các Ngân hàng Trung Quốc) về số tiền gửi huy động[3].

Ngày 30/9/2017, tất cả các khoản tiết kiệm được chuyển tiếp quyền quản lý sang Tổ chức hành chính độc lập tiết kiệm bưu điện và cơ quan quản lý bảo hiểm nhân thọ đều đã đến hạn thanh khoản (sau khi tư nhân hóa các khoản tiết kiệm đến hạn thanh khoản đều được coi là các khoản gửi thông thường). Sau thời điểm này, người ta xử lý bằng cách thanh toán khoản tiền gửi bưu điện đó cho người gửi[4].

Mặc dù còn vấp phải nhiều ý kiến trái chiều, song có thể khẳng định quyết định tư nhân hóa tiết kiệm bưu điện là quyết định mang tính cách mạng, là sự lựa chọn tối ưu bởi mọi sự chuyển biến cơ bản trong hệ thống tiết kiệm lớn với một cơ chế quản lý bao cấp, lạc hậu đều bị coi là tiềm ẩn quá nhiều rủi ro cho một xã hội đang đối mặt với nhiều vấn đề kinh tế - xã hội như giảm dân số trong độ tuổi lao động, tăng tỉ lệ dân số già, chi phí an sinh xã hội cao, nợ công tăng cao ở mức kỷ lục…

Vũ Phương Hoa

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Mark J. Scher, Policy Challenges and the Reform of Postal Savings in Japan, New York

https://academiccommons.columbia.edu/download/fedora_content/download/ac:109101/content/WP_211.pdf

[2] Đỗ Thị Ánh (2007), Cải cách kinh tế dưới thời Thủ tướng Nhật Bản Koizumi: Một số biện pháp chủ yếu, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á số 4 - 2007.

[3] Tại sao người Nhật phải đau đầu cải cách "thùng thư" của mình?

http://ndh.vn/tai-sao-nguoi-nhat-phai-dau-dau-cai-cach-thung-thu-cua-minh--2015110308241532p126c137.news

[4] Wikipedia: 郵便貯金

https://ja.wikipedia.org/wiki/郵便貯金