Tình trạng khẩn cấp lần thứ 3 ban đầu được áp dụng với 4 tỉnh thành Tokyo, Osaka, Hyogo và Kyoto, từ 25/4 đến ngày 11/5, nhưng do diễn biến Covid-19 phức tạp, tình trạng khẩn cấp được kéo dài đến 31/5 và mở rộng phạm vi với Aichi, Fukuoka Hokkaido, Okayama và Hiroshima. Tổng cộng 9 tỉnh thành tại Nhật Bản đang được áp dụng tình trạng khẩn cấp, song số ca nhiễm Covid-19 vẫn gia tăng trên cả nước. Nguyên nhân khiến số ca nhiễm tăng mạnh là do các biến thể mới. Các nhà nghiên cứu tại Viện nghiên cứu Bệnh truyền nhiễm Quốc gia Nhật Bản cho biết biến thể N501Y có khả năng chiếm tới khoảng 90% số ca nhiễm mới trên toàn quốc.

Thúc đẩy tiêm vắc-xin

Cạnh tranh mua vắc-xin giữa các nước đang diễn ra, các biện pháp để nhanh chóng đảm bảo lượng vắc-xin cần thiết đang được thực hiện. Tới đây, Covid-19 sẽ diễn biến như thế nào rất khó đoán định, chuẩn bị ứng phó kịp thời trước đại dịch là cần thiết. Chính phủ Nhật Bản quyết định dành hơn 510 tỷ yên, tương đương khoảng 4,7 tỷ đôla Mỹ, trong ngân sách dự phòng để mua thêm vắc-xin Covid-19. Trong tài khóa 2021, chính phủ dành 5 nghìn tỷ yên, tương đương khoảng 46 tỷ đôla Mỹ, trong ngân sách dự phòng để ứng phó với đại dịch Covid-19. Chính phủ Nhật Bản đang tiến hành các bước để trước tháng 9 năm 2021 sẽ nhận được nguồn cung vắc-xin bổ sung từ công ty dược phẩm Pfizer của Mỹ. Chính phủ cũng đang đàm phán với các công ty Moderna và Novavax của Mỹ để có thêm nguồn cung vắc-xin vào năm sau [1].

Thực tế, tỷ lệ tiêm vắc-xin tại Nhật Bản ở mức thấp do chính phủ nước này thận trọng trong việc tiêm chủng cho người dân. Việc tiêm chủng Pfizer bắt đầu ở Anh vào tháng 12 năm 2020, nhưng ở Nhật Bản thì chậm khoảng hai tháng. Pfizer đã nộp đơn xin phê duyệt tại Nhật Bản vào tháng 12 năm 2020. Các thử nghiệm lâm sàng để tiêm vào bệnh nhân và xác nhận hiệu quả của chúng được tiến hành ở nước ngoài, nhưng ở Nhật Bản, thử nghiệm lâm sàng bổ sung đã được thực hiện thêm một lần nữa. Từ giai đoạn chấp nhận vắc-xin, phân phối đến tiêm chủng mất khá nhiều thời gian. Hiện tại, Nhật Bản đang xúc tiến chương trình tiêm chủng quy mô lớn ngừa Covid-19, các địa điểm tiêm chủng quy mô lớn ở Tokyo và Osaka đang được mở với sự hỗ trợ của Lực lượng Phòng vệ.

Tỷ lệ dân số đã tiêm ít nhất 1 liều vắc xin (thời điểm 11/5/2021)

Đơn vị %

Nguồn: Our World in Data

Tình hình các doanh nghiệp phân cực hình chữ K

Ngày 18/5, Văn phòng Nội các chính thức công bố GDP năm tài chính 2020 kết thúc vào tháng 3 vừa qua là -4,6%. Do tác động của Covid-19, tiêu dùng cá nhân, xuất khẩu và đầu tư vốn doanh nghiệp GDP có mức lớn nhất kể từ năm 1995, vượt mức -3,6% trong năm tài chính 2008 khi xảy ra cú sốc Lehman [2].

Tuy nhiên, dù ảnh hưởng kéo dài của Covid-19, trong năm 2020 số doanh nghiệp có lợi nhuận tăng là 50%, trong khi lợi nhuận giảm và lỗ là 48%. Tùy theo từng lĩnh vực, doanh nghiệp Nhật Bản phân cực theo hình chữ K [3].

Các ngành sản xuất liên quan đến chất bán dẫn, ô tô, điện tử có lợi nhuận tăng nhờ xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc và Mỹ phục hồi. Ngoài ra, nhờ phương thức làm việc từ xa, lĩnh vực thông tin cũng phát triển tốt. Các ngành phi sản xuất như ăn uống, hàng không, đường sắt tiếp tục có tình hình kinh doanh tồi tệ.

Sự hồi phục của ngành sản xuất và phi sản xuất có sự khác nhau, giống như hình chữ K. Tới đây, việc tiêm chủng vắc-xin sẽ phổ biến đến đâu, mâu thuẫn Mỹ-Trung như thế nào sẽ ảnh hưởng đến sản xuất của doanh nghiệp Nhật Bản.

Nợ công gia tăng

Do phải ứng phó với Covid-19, trong năm qua, lần đầu tiên mức tăng nợ công đã vượt quá 100 nghìn tỷ yên khiến tình hình tài chính càng trở nên khó khăn hơn. Bộ Tài chính Nhật Bản công bố tổng nợ chính phủ bao gồm khoản vay, trái phiếu và chứng khoán ngắn hạn của chính phủ, đạt 1,2 triệu tỷ yên tính đến cuối tháng 3, mức cao kỷ lục năm thứ năm liên tiếp. So với cuối tháng 3 năm 2020, số tiền tăng thêm trong một năm là 101.923,4 tỷ yên, đây là mức tăng đáng kể hơn 100 nghìn tỷ yên lần đầu tiên kể từ năm 1997[4]. Nguyên nhân chính là do ngoài việc gia tăng các chi phí an sinh xã hội như chăm sóc y tế, chăm sóc dài hạn và lương hưu, đợt phát hành trái phiếu chính phủ mới lần đầu tiên vượt quá 100 nghìn tỷ yên.

Trong số nợ công, 1.074.159 tỷ yên cho trái phiếu chính phủ, 90.299 tỷ yên cho chứng khoán ngắn hạn của chính phủ phát hành để tài trợ ngắn hạn và 52 tỷ yên cho các khoản vay. Ứng phó với Covid-19 đang tiếp tục diễn ra, ngân sách ban đầu cho năm nay cũng dự kiến phát hành trái phiếu chính phủ mới là 43.579 tỷ yên, khiến tình hình tài chính càng trở nên khó khăn hơn [5].

Việc phát hành trái phiếu chính phủ ngày càng tăng ở mỗi nước, các ngân hàng trung ương đang mua và duy trì lãi suất thấp. Do việc nới lỏng tiền tệ như vậy, giá cổ phiếu vẫn ở mức cao, điều này hỗ trợ nền kinh tế. Mặt khác, tỷ lệ nợ công trên GDP đang tăng lên ở mỗi quốc gia, nhưng tỷ lệ này của Nhật Bản là vượt trội, và các vấn đề cơ cấu trước đại dịch Covid-19 đã trở nên tồi tệ hơn. Bên cạnh thách thức đảm bảo nguồn tài chính trong tương lai, việc mở rộng dư nợ còn làm tăng nguy cơ “mất cân đối vĩ mô tài chính” đối với hệ thống tài chính [6].

Tỷ lệ nợ công trên GDP

Nguồn: IMF “World Economic Outlook Database: April 2021

Ngoài ra, khoảng cách giữa nhóm thu nhập cao được hưởng lợi và nhóm nghèo có thể ngày càng rộng tại Nhật Bản và trên toàn thế giới. Những người thu nhập thấp, ở nhóm yếu thế đang bị giảm thu nhập thậm chí thất nghiệp. Ngân hàng Nhật Bản tiếp tục nới lỏng tiền tệ, một bộ phận giàu có đang được hưởng lợi từ giá cổ phiếu cao ngày càng cách biệt hơn với nhóm không có tài sản.

Nguồn thu thuế giảm

Doanh thu từ thuế (giá trị cộng dồn) từ tháng 4 năm 2020 đến hết tháng 3 năm 2021 do Bộ Tài chính công bố là 45 nghìn tỷ yên, giảm so với 45,3 nghìn tỷ yên cùng kỳ năm trước (giảm 0,7%). Theo hạng mục thuế, thuế thu nhập là 15,9 nghìn tỷ yên (giảm 0,5%), thuế doanh nghiệp là 6,1 nghìn tỷ yên (giảm 12,1%) và thuế tiêu dùng là 14,8 nghìn tỷ yên (tăng 9,9%). Chỉ doanh thu từ thuế tiêu dùng tăng lên do thuế tiêu dùng tăng từ 8% lên 10% từ tháng 10 năm 2019, trong khi thuế doanh nghiệp giảm đáng kể do lợi nhuận doanh nghiệp giảm vì sự lây lan của Covid-19, do đó tổng thuế thu đang giảm [7].

Dự báo

Tốc độ tăng trưởng GDP thực tế trong giai đoạn quý 1 năm 2021 giảm so với quý trước quy đổi theo năm là -5,1%, thấp hơn kỳ vọng của thị trường. Sau sự lây lan của Covid-19, tình trạng khẩn cấp lần thứ 2 được ban hành vào đầu năm 2021, dẫn đến sự sụt giảm chủ yếu trong tiêu dùng cá nhân. Theo mục cầu, ngoài tiêu dùng cá nhân, đầu tư vốn, tiêu dùng của chính phủ và đầu tư công đã đẩy GDP thực tế xuống. Mặt khác, xuất khẩu tăng trong quý thứ ba liên tiếp, đầu tư vào nhà ở tăng góp phần thúc đẩy GDP.

Giả sử tình trạng khẩn cấp kéo dài đến cuối tháng 6, tốc độ tăng trưởng GDP thực tế trong quý 2 dự kiến sẽ giảm so với quý trước quy đổi ra năm là -3%, là quý thứ hai liên tiếp tăng trưởng âm. Việc ban hành và kéo dài tình trạng khẩn cấp khiến tiêu dùng cá nhân giảm. Tốc độ tăng trưởng dự kiến sẽ cao trong quý 3 do hoạt động kinh tế trở lại và xu hướng phục hồi dần dần sẽ tiếp tục sau đó. Dự đoán vào trong khoảng thời gian quý 3 năm 2022, GDP thực tế sẽ trở lại mức đỉnh vốn đã đạt được vào quãng thời gian quý 3 năm 2019 [8].

Phan Cao Nhật Anh

Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] 新型コロナワクチン 海外からの購入費 予備費5100億円余支出へ, https://www3.nhk.or.jp/news/html/20210514/k10013030021000.html, ngày 14/5/2021.

[2] 昨年度のGDP -4.6％ リーマンショック超える最大の下落, https://www3.nhk.or.jp/news/html/20210518/k10013036691000.html, ngày 18/5/2021.

[3] 決算発表ピーク 業種によって二極化鮮明の“K字型”に,  https://www3.nhk.or.jp/news/html/20210514/k10013030811000.html?utm_int=news-business_contents_list-items_028, ngày 14/5/2021.

[4], [5] “国の借金” 1216兆円余 この1年で100兆円超の増加, https://www3.nhk.or.jp/news/html/20210511/k10013022691000.html?utm_int=news-business_contents_list-items_023, ngày 11/5/2021.

[6] 日本のコロナ対応策の特徴と課題, https://www.jri.co.jp/MediaLibrary/file/report/okina/pdf/12639.pdf, truy cập ngày 17/5/2021.

[7] 一般会計税収（2021 年 3 月末,  https://www.dlri.co.jp/files/macro/154485.pdf, ngày 7/5/2021.

[8] 2021年1-3月期GDP（1次速報）, https://www.dir.co.jp/report/research/economics/japan/20210518_022278.html, ngày 18/5/2021.