Vào ngày 6 tháng 1 năm 2022, Thủ tướng Nhật Bản Kishida Fumio và Thủ tướng Australia Scott Morrison đã tiến hành ký hiệp định hợp tác giữa hai nước trong lĩnh vực an ninh và quốc phòng có tên gọi “Hiệp định Tiếp cận Tương hỗ” (RAA - Reciprocal Access Agreement, tên Tiếng Nhật là 日豪円滑化協定: Hiệp định thuận lợi hóa Nhật - Úc) trong khuôn khổ hội nghị thượng đỉnh trực tuyến.

RAA được ký giữa Nhật Bản và Australia lần này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận và hợp tác qua lại giữa Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản và Quân đội Australia, thiết lập các thông lệ, giao thức và quy trình chung nhằm thúc đẩy hợp tác an ninh - quốc phòng chặt chẽ hơn giữa hai nước. Cụ thể, hiệp định này quy định địa vị pháp lý và thủ tục điều động binh sĩ hai nước tại quốc gia đối tác, đẩy nhanh thời gian triển khai lực lượng từ các căn cứ của nhau, giảm bớt các hạn chế trong việc vận chuyển vũ khí và vật tư cho các hoạt động huấn luyện chung cũng như thực hiện cứu trợ nhân đạo và thiên tai. Đây được xem là bước đi mới nhất nhằm củng cố và tăng cường hợp tác an ninh giữa hai nước trước sự mở rộng ảnh hưởng quân sự và kinh tế cùng những động thái ngày càng trở nên quyết đoán của Trung Quốc tại khu vực.

Nhật Bản và Australia đã bắt đầu việc đàm phán RAA giữa từ tháng 7 năm 2014. Thỏa thuận đã được đồng ý trên nguyên tắc vào tháng 11/2020 và sau đây sẽ còn phải trải qua quá trình được quốc hội hai nước phê chuẩn. Rào cản khiến tiến trình đàm phán kéo dài tới 6 năm chủ yếu là do lo ngại từ phía Australia - quốc gia phản đối án tử hình – về việc kết án tử hình đối với các quân nhân Australia phạm tội nghiêm trọng tại Nhật Bản. Tuy nhiên, hai bên cuối cùng đã đi đến sự nhất trí bởi quan điểm cần ưu tiên mối quan hệ hợp tác chiến lược, bởi vậy đã đẩy nhanh các cuộc đàm phán để cùng giải quyết mối quan ngại chung trước nhiều động thái của Trung Quốc như tập trận quanh các đảo tranh chấp, tiếp tục quân sự hóa các thực thể địa lý đang tranh chấp và sử dụng tàu tuần duyên một cách nguy hiểm tại Biển Hoa Đông và Biển Đông.

Sau lễ ký RAA, Thủ tướng Kishida đã phát biểu: "Đây là một hiệp định mang tính bước ngoặt nhằm đưa quan hệ hợp tác an ninh Nhật Bản - Australia bước sang một giai đoạn mới. Trong môi trường an ninh hiện nay, hợp tác an ninh Nhật Bản-Australia ngày càng trở nên quan trọng". Còn Thủ tướng Australia Morrison phát biểu rằng: "Hiệp định này là một cột mốc quan trọng mở ra một chương mới trong hợp tác quốc phòng và an ninh tiên tiến trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng và phức tạp với nhiều bất ổn mà chúng ta đang phải đối mặt. Hiệp định này sẽ đóng vai trò quan trọng đối với cả Nhật Bản và Australia để ứng phó với những tình huống như vậy".

Sau lễ ký hiệp định, thủ tướng hai nước đã trao đổi quan điểm về các vấn đề khu vực như sự quan ngại về tình hình ở Biển Hoa Đông và Biển Đông và phản đối các hành động đơn phương thay đổi hiện trạng bằng vũ lực. Thủ tướng Kishida cũng chỉ ra rằng việc Triều Tiên phóng tên lửa đạn đạo vào ngày 5 tháng 1 mới đây đã vi phạm nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, đe dọa hòa bình và an ninh của Nhật Bản, khu vực và cộng đồng quốc tế. Lãnh đạo hai nước nhất trí sẽ phối hợp chặt chẽ và kêu gọi việc thực hiện nghị quyết của Hội đồng Bảo an. Hai Thủ tướng Kishida và Morrison cũng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của hòa bình và ổn định ở eo biển Đài Loan và khuyến khích việc giải quyết các vấn đề một cách hòa bình trong một tuyên bố chung được đưa ra sau hội nghị thượng đỉnh trực tuyến.

Australia - quốc gia đang cảnh giác hơn trước các động thái hướng ra biển và gia tăng sức mạnh đại dương của Trung Quốc - hiện đang coi trọng sự hợp tác với các nước thành viên Bộ tứ kim cương (QUAD) gồm Mỹ, Ấn Độ, Nhật Bản, Australia và khuôn khổ Hiệp định Đối tác tăng cường an ninh ba bên gồm Mỹ, Vương quốc Anh, Australia (AUKUS). Theo phân tích của Richard McGregor - nghiên cứu viên cao cấp về Đông Á, người am hiểu về tình hình Trung Quốc và quan hệ Nhật - Australia thuộc cơ quan tư vấn chính sách đối ngoại hàng đầu của Australia Lowy Institute - thông qua việc gia tăng hợp tác an ninh với Nhật Bản, mục đích của Australia là nhằm “kiềm chế” Trung Quốc. Richard McGregor cho rằng "Trong bối cảnh Trung Quốc đang gia tăng sức mạnh ở khu vực, Nhật Bản là “đối tác tự nhiên” của Australia và cả hai nước đều có lợi ích chung trong việc tăng cường hợp tác an ninh", đồng thời RAA “có thể sẽ trở thành tiền lệ về hợp tác an ninh với các nước khác trong khu vực. Trong tương lai, sự hợp tác đa phương với các quốc gia cùng chung chí hướng có khả năng sẽ tiến triển". Australia hiện đang nỗ lực hướng tới hiện thực hóa một Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương:tự do và rộng mở. Bên cạnh hợp tác thông qua các cơ chế QUAD và AUKUS, Australia cũng đang tăng cường hợp tác với từng quốc gia chia sẻ mối quan tâm chung về Trung Quốc, và hiệp định này chính là một phần của nỗ lực đó.

Bên cạnh đó, Thủ tướng Nhật Bản Kishida và Thủ tướng Australia Morrison cũng đã nhất trí rằng hai bên sẽ tiếp tục làm việc để Tuyên bố chung Nhật - Australia về Hợp tác An ninh với mục đích mở đường cho hợp tác quốc phòng và chia sẻ thông tin tình báo được xây dựng từ năm 2007 sẽ được cập nhật càng sớm càng tốt.

Mặc dù RAA đã được chuẩn bị từ lâu và không gây nên sự bất ngờ lớn như AUKUS, tuy nhiên đây là hiệp định đầu tiên thuộc loại hình này mà Nhật Bản đã ký với một đối tác kể từ khi nước này ký kết Hiệp định về quy chế các lực lượng Mỹ - SOFA (Tiếng Nhật:日米地位協定, Tiếng Anh: Japan - US Status of Forces Agreement) với Mỹ vào tháng 1 năm 1960. Được xây dựng dựa trên Hiệp ước An ninh Nhật – Mỹ, SOFA thỏa thuận về việc cho phép Mỹ đặt tàu chiến, máy bay chiến đấu và binh sĩ Mỹ trong nội địa và xung quanh Nhật Bản như một phần của liên minh vốn được Mỹ mô tả là nền tảng của an ninh khu vực.

Với Nhật Bản, Australia là "quốc gia gần như đồng minh" (「準同盟国」, ngoài  Australia còn có Anh, Pháp, Canada, Ấn Độ). Australia và Nhật Bản cũng là đối tác chiến lược đặc biệt của nhau và cả hai đều là đồng minh quan trọng của Mỹ. Khi RAA Nhật Bản - Australia có hiệu lực, ba nước Nhật Bản, Mỹ và Australia sẽ dễ dàng tiến hành các hoạt động huấn luyện quân sự chung tại Nhật Bản. Ngoài Australia, Nhật Bản cũng đã tiến hành đàm phán với Vương quốc Anh từ tháng 10 năm 2021 và đàm phán không chính thức với Pháp từ tháng 12 năm 2021 với kế hoạch đạt được những hiệp định hợp tác an ninh – quốc phòng tương tự.

Đỗ Thị Ánh

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] 日豪円滑化協定の署名 https://www.mofa.go.jp/mofaj/a_o/ocn/au/page4_005481.html Truy cập 9/1/2022

[2] 日豪首脳「円滑化協定」に署名 安全保障や防衛面での協力拡大https://www3.nhk.or.jp/news/html/20220106/k10013418221000.html Truy cập 9/1/2022

[3] 【独自】日豪部隊の共同訓練で「円滑化協定」…中国念頭に安保協力、来月にも締結へ Truy cập 9/1/2022 https://www.yomiuri.co.jp/politics/20211226-OYT1T50144

[4] Japan, Australia reach agreement-in-principle on defence pact amid concerns over disputed South China Sea

https://www.theglobeandmail.com/world/article-australia-japan-look-to-bolster-defence-ties-amid-chinas-rise Truy cập 9/1/2022

[5] Japan, Australia sign defence pact for closer cooperation, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/japan-australia-sign-defence-cooperation-pact-2022-01-06 Truy cập 9/1/2022