Mở đầu

Vài thập kỷ trở lại đây, mối quan hệ giữa hai nước Việt Nam - Nhật Bản đã phát triển nhanh chóng trên nhiều lĩnh vực, kéo theo đó là con số các cuộc giao tiếp liên văn hóa giữa người Việt Nam và người Nhật Bản không ngừng tăng lên. Tuy nhiên, trong giao tiếp liên văn hóa, những va chạm, hiểu lầm, thậm chí xung đột là điều không thể tránh khỏi, do những khác biệt về văn hóa. Chính vì vậy, việc tìm hiểu đặc điểm giao tiếp của người Việt Nam và người Nhật Bản, so sánh đối chiếu với nhau để tìm ra những điểm tương đồng, khác biệt, từ đó khuyến cáo những người tham gia giao tiếp trên cơ sở “biết người, biết ta”, tự hào về văn hóa dân tộc mình nhưng tôn trọng sự khác biệt của nền văn hóa khác, từ đó điều chỉnh các chiến lược lời nói nhằm đạt được hiệu quả giao tiếp tốt nhất là điều quan trọng, và cũng là mục tiêu hướng tới của bài viết này.

Lấy đối tượng khảo sát là bốn hành vi ngôn ngữ có đặc điểm hoàn toàn khác nhau, trong đó hành vi chào và hành vi khen là các hành vi tích cực, có xu hướng được yêu thích trong giao tiếp, còn hành vi xin lỗi và từ chối là hành vi “âm tính”, không được yêu thích trong hội thoại để khảo sát, người viết hy vọng sẽ có được nguồn tư liệu tương đối đa chiều để sử dụng khi đối sánh đặc điểm văn hóa giao tiếp của hai dân tộc.

Trên cơ sở Lý thuyết hành vi ngôn ngữ, Lý thuyết lịch sự và Lý thuyết đối chiếu ngôn ngữ chúng tôi thử khái quát hóa mô hình chào hỏi, khen, xin lỗi và từ chối trong tiếng Nhật và tiếng Việt, từ đó tiến hành đối chiếu. Phương pháp nghiên cứu chính mà chúng tôi kế thừa từ các công trình nghiên cứu đi trước là phương pháp  “Phân tích biểu thức ý nghĩa” được sử dụng để thực hiện các hành vi trên[1].

Một thủ pháp điều tra quan trọng mà chúng tôi sử dụng trong bài nghiên cứu này, đó là thủ pháp “Kiểm tra hoàn thành đoạn hội thoại” (談話完成テスト - Discourse Completion Test). Đối tượng điều tra gồm gần 200 sinh viên Việt Nam và Nhật Bản, tỉ lệ tham gia tương đương nhau, chọn ngẫu nhiên ở một số trường đại học. Về độ tuổi, hầu hết các đối tượng khảo sát nằm trong độ tuổi 18-22 tuổi. Về giới tính, tỉ lệ nam tham gia điều tra là ¼, nữ chiếm ¾. Do điều kiện có hạn, chúng tôi chưa thực hiện được điều tra theo vùng miền, độ tuổi, nghề nghiệp và giới tính (tỉ lệ nam - nữ chưa được tính toán một cách hợp lý khi điều tra). Ngoài ra, chúng tôi cũng sử dụng nguồn tư liệu thứ cấp được tham khảo từ một số đề tài nghiên cứu trước chúng tôi.

1. 1. Hành vi chào trong tiếng Nhật và tiếng Việt

Có khá nhiều định nghĩa về hành vi chào, hay chào hỏi…, nhưng phạm vi khảo sát của bài viết này chỉ giới hạn ở hành vi chào khi gặp mặt và từ biệt, do đó có thể định nghĩa như sau: “Chào là hành vi dùng lời nói để bày tỏ thái độ, tình cảm của một người đối với một người hoặc một nhóm người khi gặp mặt hoặc khi từ biệt”.

Theo Higa Masanori (1985), trong xã hội Nhật Bản, việc biết chào hỏi và trở thành một con người mang tính xã hội có mối quan hệ mật thiết với nhau. “Chào là hành vi xã giao, có vai trò sản sinh ra sự giao tiếp giữa con người với con người, hoặc đảm bảo duy trì giao tiếp ấy một cách trôi chảy”[2].

Trong các công trình nghiên cứu về lời chào trong tiếng Nhật, có rất nhiều cách phân loại dựa trên những tiêu chí khác nhau. Kobayashi (1979) khi nghiên cứu hành vi chào của người Nhật và người Mỹ, đã phân loại hành vi chào thành 3 loại: lời chào được quy định hình thức cụ thể (定型), lời chào gần được định hình (準定型) và lời chào không theo hình thức quy định (非定型). Kawasaki (1989) lại phân loại lời chào theo hình thức biểu hiện và tính quy phạm, chia lời chào trong tiếng Nhật ra làm 3 loại: lời chào quy phạm mạnh, quy phạm yếu và phi quy phạm. Ri (2000) trong công trình nghiên cứu đối chiếu lời chào trong tiếng Nhật và tiếng Hán, chia lời chào theo bối cảnh sử dụng, thành 3 loại: lời chào lần đầu gặp, lời chào khi gặp lại và lời chào trong các hoàn cảnh đặc biệt như ăn uống, chúc tụng, chào qua điện thoại, thư từ... Ngoài ra, học giả này còn tiếp tục phân chia 3 loại trên thành 2 bối cảnh chính “lời chào gặp mặt” và “chào từ biệt”. Trong bài viết này, chúng tôi sử dụng trục phân loại của Kawasaki (1989), nhưng có cân nhắc thêm yếu tố bối cảnh chào, tức là phân chia thành lời chào khi gặp mặt và từ biệt. Lời chào quy phạm mạnh là những lời chào được quy định chặt chẽ về hình thức biểu hiện, có những cụm từ cố định để biểu hiện lời chào trong từng hoàn cảnh cụ thể. Lời chào quy phạm yếu là lời chào cũng được biểu hiện bằng những cụm từ cố định như lời chào quy phạm mạnh, song việc sử dụng chúng có thể linh hoạt hơn, không nhất thiết cứ gặp gỡ, hoặc chia tay là phải chào như vậy, tác dụng của loại này là nếu được sử dụng thích hợp, sẽ làm tăng sự gắn kết giữa những người tham gia giao tiếp. Còn lời chào phi quy phạm chỉ được sử dụng trong những hoàn cảnh giao tiếp thân mật, không có hình thức biểu đạt cụ thể, được quy định, nên chỉ có thể quy chúng về những chiến lược giao tiếp - biểu thức ý nghĩa (意味公式) mà thôi.

Bảng 1: Lời chào trong tiếng Nhật

Trong tiếng Việt, dựa trên đặc trưng biểu hiện của lời chào, có thể phân chia thành chào trực tiếp và chào gián tiếp. Chào trực tiếp có các hình thức biểu hiện được quy định chặt chẽ, do đó dễ nhận diện trên bề mặt ngôn từ, trong khi đó, hành vi chào gián tiếp được biểu hiện thông qua các hành vi khác như: hỏi (Bác đi chợ sớm đấy ạ?), hô gọi (Ê, Lan!), xác nhận (Cậu đến rồi!), khen (Áo mới đẹp thế!), chê (Ôi, sao dạo này gầy trơ xương ra vậy!), giới thiệu (Anh là Linh. Còn em là bạn của Hoài à?), chúc tụng (Chúc mừng nhé! Vừa nghe cậu có tin vui.), thông báo (Tôi về đây)..., ý nghĩa chào hỏi không được bộc lộ trên bề mặt ngôn từ mà phải dựa vào tình huống giao tiếp, mối quan hệ giữa những người tham gia giao tiếp cùng các yếu tố văn hóa hàm ẩn trong đó để đoán định.

Bảng 2: Lời chào trong tiếng Việt

Có thể thấy, có những điểm giống nhau trong đặc điểm ngôn ngữ biểu hiện lời chào của người Nhật và người Việt, ví dụ như trong cả hai ngôn ngữ đều có lời chào trực tiếp và gián tiếp. Lời chào gián tiếp có các hình thức biểu hiện phong phú, nhưng cũng có những chủ đề chung như: Chủ đề về thời tiết 「いい天気だね。」 (“Trời đẹp nhỉ” trong tiếng Nhật), hoặc “Hôm nay trời đẹp nhỉ!” trong tiếng Việt; Hô gọi, ví dụ khi gặp mẹ đến đón ở trường, trẻ em Nhật nói: 「ああ、お母さん」(A, mẹ!) thay cho lời chào, trẻ em Việt Nam gọi “Mẹ ơi!”; Hỏi thăm về trạng thái công việc, hoặc hoạt động hiện tại, trong tiếng Nhật có 「お出かけですか。」(Cậu ra ngoài à?), tiếng Việt có “Anh đi đâu đấy?”... Ngoài ra, yếu tố quyền lực thể hiện rõ trong lời chào ở chỗ: người nhỏ tuổi, hay vị thế xã hội thấp thường chào trước, người lớn tuổi hoặc có vị thế xã hội cao chào đáp lại một cách ngắn gọn hoặc gật đầu, mỉm cười thay cho lời chào.

Về điểm khác biệt, dạng thức lời chào có sự khác nhau giữa tiếng Nhật và tiếng Việt. Lời chào trong tiếng Nhật được quy định khá chặt chẽ về hình thức biểu hiện, trong khi đó, lời chào trong tiếng Việt thường là lời chào gián tiếp với hình thức biểu hiện phong phú; theo khảo sát của đề tài, có tới 11 biểu thức chào gián tiếp khi gặp mặt và 6 biểu thức chào gián tiếp khi chia tay. Những ngôn ngữ mà hình thức biểu hiện của hành động ngôn từ thường được quy chuẩn hóa (tiếng Nhật gọi là biểu hiện bằng 決まり文句 – kimari monku, tức là các câu nói được quy định) là ngôn ngữ thuộc “nền văn hóa xác định cảm giác phụ thuộc”[3] và có tính ổn định lớn. Ví dụ, gặp nhau buổi sáng là chào 「おはようございます」(chào buổi sáng), buổi trưa chào 「こんにちは」(chào buổi trưa), ra khỏi nhà nói 「行ってきます」(tôi đi đây) và được đáp lại là 「行ってらっしゃい」(anh đi nhé), khi về chào「お先に失礼します」 (Tôi xin phép về trước) và được đáp lại là 「お疲れ様でした」(Anh đã vất vả rồi)... Khác với tiếng Nhật, tiếng Việt là ngôn ngữ mà các lời chào bất quy tắc được sử dụng nhiều, thể hiện bản sắc cá nhân vô cùng phong phú. Người Việt có thể chào bằng câu hỏi “Anh đi đâu đấy?”, “Ăn cơm chưa?”, hay nhận xét về ngoại hình của đối tượng “Dạo này xinh ra nhiều nhỉ”, “Béo lên rồi đấy”, “Gầy đi mất rồi”, “Trông xanh xao quá”... Điều này là do đặc điểm giao tiếp tiếng Việt mang tính chủ đề cao, ngay cả câu chào cũng dùng để nói về một chủ đề nào đó (thường là những chủ đề liên quan trực tiếp đến đối tượng giao tiếp để biểu lộ sự quan tâm của người nói đến người nghe). Khác với câu chào trong tiếng Nhật「おはようございます」(chào buổi sáng),「こんにちは」(chào buổi trưa)… không rõ rằng ai chào ai, thì lời chào trong tiếng Việt lại rất cụ thể, có ngôi nhân xưng rõ ràng, xác định vai giao tiếp ngay từ đầu “Cháu chào bác ạ”, “Em chào anh”, “Chào chị”... chứ không nói “Chào” một cách cụt lủn. Ở đây chúng ta có thể thấy đặc trưng văn hóa ứng xử xác định sự tồn tại của cá nhân một cách rõ ràng của người Việt. Điều này cũng có thể gây ra hiểu lầm nếu sử dụng nguyên cách nói này của tiếng Việt áp sang ngôn ngữ khác, thậm chí gây cảm giác là người Việt tò mò, thóc mách khi giao tiếp với những người đến từ các nền văn hóa khác.

1. 2. Hành vi khen trong tiếng Nhật và tiếng Việt

Cũng như hành vi chào, hành vi khen là hành vi phổ quát của nhân loại. Khen thể hiện cách ứng xử khéo léo của con người theo chiều tích cực. “Khen là nói đến sự đánh giá tốt về ai, về cái gì, việc gì với ý nghĩa vừa lòng”; “Khen là việc biểu lộ sự ca ngợi, thán phục, tán đồng”...[4]. Theo lý thuyết hành vi ngôn ngữ, khen là một hành động ở lời và được xếp vào nhóm bộc lộ (expressives). Hành vi khen trong tiếng Nhật được định nghĩa như sau: ““Khen” là hành động mà người nói nói với người nghe những điều tốt đẹp, hoặc nêu lên những ý kiến và sự đánh giá được người nghe chấp nhận là “tốt đẹp”, từ đó tạo sự đồng cảm, hứng thú chung giữa người nghe và người nói, tạo ra sự liên kết giữa những người tham gia giao tiếp”[5].

Đối với người Nhật, một dân tộc có đặc trưng giao tiếp lấy người nghe là trung tâm của hội thoại, trong giao tiếp người nói luôn để ý đến trạng thái tâm lý của người nghe để điều chỉnh lời nói của mình nhằm đạt được hiệu quả giao tiếp tốt nhất, thì việc sử dụng lời khen là tương đối phổ biến. Ta có thể bắt gặp lời khen ở mọi hoàn cảnh, tình huống giao tiếp.

Có thể phân chia hành vi khen trong tiếng Nhật làm hai loại: khen trực tiếp và khen gián tiếp, được trình bày như bảng dưới đây:

Bảng 3: Biểu hiện khen trong tiếng Nhật

Trong tiếng Việt, lời khen được sử dụng một cách trực tiếp và gián tiếp. Trước hết, lời khen trực tiếp là những lời khen có chứa động từ ngữ vi “khen”, “khen ngợi’, “biểu dương”, “tuyên dương”…, được dùng trong các giao tiếp chính thức, mang tính quyền lực của người khen đối với người được khen. Lời khen trực tiếp còn có thể được biểu hiện bằng các từ cùng trường nghĩa với “khen” như “ngưỡng mộ”, “hâm mộ”, “mê mẩn”, “yêu thích”, “khâm phục”…, thể hiện sự khâm phục, ngưỡng mộ của người nói (Sp1) với đối tượng được khen (Sp2). Bên cạnh việc sử dụng lời khen một cách trực tiếp để biểu lộ tình cảm, người Việt Nam chúng ta còn có những cách nói hàm ẩn, đó là những lời khen gián tiếp mà nội dung khen được lồng ghép vào trong các cách nói ẩn dụ, dưới dạng câu hỏi, lời khuyên bảo, động viên, nhận xét, đánh giá, yêu cầu, đề nghị, cảm ơn, xin lỗi… Có thể phân loại lời khen trong tiếng Việt như bảng dưới đây:

Bảng 4: Biểu hiện khen trong tiếng Việt

Đối chiếu hành vi khen trong tiếng Nhật và tiếng Việt, có thể thấy trong cả hai ngôn ngữ đều có phương thức biểu đạt khen trực tiếp và khen gián tiếp. Lời khen trực tiếp có sử dụng tính từ đánh giá được sử dụng rộng rãi ở cả hai ngôn ngữ (VD: 試合が良かった – trận đấu hay!; Cậu giỏi quá; Vẽ đẹp quá...). Tuy nhiên, lời khen gián tiếp được sử dụng với tần suất cao hơn lời khen trực tiếp ở cả tiếng Nhật và tiếng Việt. Ngoài ra, trong cả hai ngôn ngữ, hành vi khen đều không được khuyến khích ở bối cảnh người có vai giao tiếp xã hội thấp khen người có vai giao tiếp xã hội cao hơn mình. Thậm chí, người Nhật còn rất hạn chế khen người có vai giao tiếp cao hơn mình về năng lực, vì sẽ bị coi là thất lễ. Còn người Việt cũng hạn chế khen người có quyền lực cao hơn mình vì có thể bị xem là nịnh bợ.

Về điểm khác nhau, trước hết, người Việt có tần suất khen trực tiếp nhiều hơn người Nhật. Chúng ta có thể dễ dàng nói lời khen động viên như “Cậu giỏi thật? Cố lên!”, lời khen ngoại hình của một cô gái “Hôm nay xinh thế!”, nhận xét về trang phục “Áo mới đẹp ghê”, về sự thay đổi ngoại hình “Dạo này béo lên trông xinh hẳn”... hay thậm chí khen bài giảng của giáo sư “Bài thầy giảng hôm nay hay quá!”..., nhưng người Nhật thường tránh các lời khen trực tiếp liên quan đến năng lực, tính cách, ngoại hình của người đối diện, nếu không có mối quan hệ gần gũi, thân thiết với người đó. Thay vì khen trực tiếp 「今日のご講演はおもしろかった。」(Bài giảng của thầy hôm nay hay quá!), họ thường nêu lên tình cảm, cảm nghĩ của mình thay cho lời khen「大変勉強になりました。」(Em đã học hỏi được rất nhiều), hoặc「興味深く拝聴しました。」(Em đã lắng nghe một cách đầy hứng thú)...

Trong văn hóa Nhật Bản, “việc sử dụng tính từ để đánh giá năng lực của người có vai giao tiếp xã hội trên mình là bất lịch sự, do đó, trong nhiều trường hợp, người ta không khen trực tiếp đối tượng, mà thường chọn chiến lược biểu thị lòng biết ơn của mình thay cho lời khen”[6]. Ở Việt Nam, lời khen đối với người có địa vị xã hội cao hơn cũng thường được cân nhắc thận trọng, song trong nhiều trường hợp, lời khen trực tiếp cũng không bị coi là thất lễ.

Một điểm khác biệt nữa, đó là cơ cấu xã hội và nền văn hóa khác nhau sẽ đưa đến tư duy khác nhau về cách thức biểu hiện lời khen. Xem xét 9 biểu thức khen gián tiếp trong tiếng Nhật và 10 biểu thức khen gián tiếp trong tiếng Việt, có thể thấy rằng người Nhật thiên về việc biểu lộ tình cảm, ước vọng, sự quyết tâm, cố gắng, sự ngưỡng mộ, hàm ơn của người nói (Sp1) đối với người nghe, tức là người được khen (Sp2), còn người Việt thì thường đánh giá trực tiếp về năng lực, tính cách, ngoại hình, trạng thái hoạt động của đối tượng giao tiếp để khen ngợi. Bên cạnh đó, người Việt có thói quen đưa ra lời khen về trang phục, về ngoại hình của đối tượng giao tiếp, thậm chí những biến đổi về ngoại hình thường được lấy làm chủ đề khen, và những lời khen này được thực hiện như một trong những chiến lược giao tiếp hàng ngày (thay cho lời chào) như: “Kiểu tóc mới này rất hợp với cậu”, “Hôm nay trông chị xinh quá?”... Trong khi đó, người Nhật không có thói quen đặt những giá trị chung vào ngôn ngữ biểu hiện của riêng mình, do đó nếu không chắc chắn rằng đối tượng giao tiếp sẽ đón nhận và vui mừng trước những lời đánh giá của mình, họ sẽ không đưa ra lời khen.

Hệ giá trị và ấn tượng về các tính từ đánh giá của người Việt Nam và người Nhật Bản khác nhau, do sự khác nhau về văn hóa và các giá trị quan, cùng những đặc điểm lịch sử - xã hội của mỗi quốc gia, dân tộc. Có thể lấy ví dụ về tính từ 「真面目」(majime): nghĩa gốc của từ này chỉ thái độ nghiêm chỉnh, chỉn chu, đứng đắn, chân thật, thành thực... và nó đã từng là từ chỉ mang nghĩa tích cực. Nhưng trong xã hội Nhật Bản ngày nay, nếu được khen là「真面目」(majime), người được khen chưa chắc đã vui mừng, bởi có những người lại cảm nhận từ này theo nghĩa tiêu cực “nghiêm túc (majime) quá dẫn đến đơn điệu, nhàm chán”. Trong khi đó, từ nghiêm túc, chỉn chu, đứng đắn... trong quan niệm của người Việt Nam lại mang sắc thái nghĩa tích cực, có giá trị khẳng định.

(Còn nữa)

Ngô Hương Lan

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản

Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á