Trong hai ngày 16 và 17 tháng 3 năm 2023, Tổng thống Hàn Quốc Yoon Seok-yeol sẽ thăm Nhật Bản lần đầu tiên kể từ khi nhậm chức. Chuyến thăm Nhật Bản lần này của Tổng thống Yoon Seok-yeol mang ý nghĩa nối lại chuyến thăm cấp thượng đỉnh giữa hai bên từng bị gián đoạn suốt 12 năm qua và được kỳ vọng sẽ trở thành bước ngoặt quan trọng trong việc cải thiện và phát triển quan hệ giữa Hàn Quốc và Nhật Bản. Tổng thống Yoon Seok-yeol sẽ có cuộc hội đàm thượng đỉnh với Thủ tướng Nhật Bản Kishida Fumio và đây sẽ là hội nghị thượng đỉnh Nhật - Hàn đầu tiên trong khoảng 5 năm kể từ khi Tổng thống Moon Jae-in thăm Nhật Bản vào tháng 5 năm 2018 trong khuôn khổ Hội nghị cấp cao 3 bên Nhật Bản – Trung Quốc – Hàn Quốc. Ngoài ra, lần gần đây nhất một tổng thống Hàn Quốc tới Nhật Bản là vào tháng 6/2019, khi ông Moon Jae-in tới Osaka để tham dự hội nghị thượng đỉnh G20.

Về nội dung chính của cuộc hội đàm thượng đỉnh, lãnh đạo hai nước sẽ trao đổi về phương án bình thường hóa quan hệ, trong đó nêu giải pháp cho vấn đề cưỡng ép lao động từ năm 1910-1945. Đồng thời, hai bên cũng sẽ thảo luận về phương án giải tỏa hàng rào chính sách như quy chế hạn chế xuất khẩu đối với các linh kiện điện tử quan trọng của Nhật Bản đối với Hàn Quốc. Lãnh đạo hai nước cũng sẽ trao đổi về việc bình thường hóa Hiệp định đảm bảo thông tin quân sự chung Hàn-Nhật (GSOMIA).

Liên quan đến vấn đề cưỡng ép lao động thời chiến, mối quan hệ song phương giữa hai nước lao dốc xuống mức thấp nhất trong nhiều thập kỷ sau khi Tòa án tối cao Hàn Quốc năm 2018 ra phán quyết buộc các công ty Nhật Bản bồi thường cho những người lao động cưỡng ép trước đây. Còn phía Nhật Bản cho rằng tất cả các vấn đề bồi thường đã được giải quyết theo thỏa thuận giữa hai chính phủ vào năm 1965 khi hai bên bình thường hóa quan hệ. Sau nhiều diễn biến căng thẳng, năm 2019 Nhật Bản đã đề ra các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với các nguyên liệu công nghiệp chính cần thiết cho ngành công nghiệp bán dẫn của Hàn Quốc và đưa nước này ra khỏi danh sách "các quốc gia thương mại ưu tiên". Hàn Quốc khi đó đã đệ đơn khiếu nại phía Nhật Bản lên Tổ chức Thương mại Thế giới.

Hiện tại, nhằm làm “tan bang” trong quan hệ, phía Hàn Quốc cho biết các công ty của họ sẽ bồi thường cho các nạn nhân bị “cưỡng ép” lao động dưới chế độ thuộc địa của Nhật Bản. Tuy nhiên kế hoạch liên quan đến việc bồi thường cho các nạn nhân Hàn Quốc mà không có sự tham gia trực tiếp của phía Nhật Bản này đã khiến một số nạn nhân Hàn Quốc phản ứng. Những người này cho rằng kế hoạch này không đáp ứng được yêu cầu của họ về một lời xin lỗi đầy đủ và bồi thường trực tiếp từ các công ty Nhật Bản chịu trách nhiệm. Giải thích về kế hoạch của mình, Tổng thống Yoon giải thích phía "Nhật Bản đã bày tỏ sự hối hận sâu sắc và lời xin lỗi chân thành liên quan đến chế độ thực dân trong quá khứ thông qua quan điểm của các chính phủ trước đây".

Chính quyền Tổng thống Yoon muốn giải quyết vướng mắc lịch sử để tìm kiếm mối quan hệ chặt chẽ hơn với Nhật Bản - đồng minh quan trọng của đối tác an ninh của họ là Mỹ - đặc biệt là trước mối đe dọa ngày càng tăng từ Triều Tiên. Ông Yoon cho biết “Nhu cầu hợp tác giữa Hàn Quốc và Nhật Bản ngày càng tăng cao trong thời kỳ đa khủng hoảng với các mối đe dọa hạt nhân và tên lửa của Triều Tiên đang leo thang”. Năm ngoái, Triều Tiên đã tuyên bố nước này là một "quốc gia hạt nhân không thể đảo ngược" và nhà lãnh đạo nước này - ông Kim Jong Un - vào đầu năm 2023 đã kêu gọi tăng sản lượng vũ khí "theo cấp số nhân" bao gồm cả vũ khí hạt nhân chiến thuật. Khẳng định việc Hàn Quốc sẽ không bao giờ thừa nhận Triều Tiên là một quốc gia hạt nhân, Tổng thống Yoon chỉ ra rằng nước này "không thể lãng phí thời gian khi bỏ mặc mối quan hệ căng thẳng giữa Hàn Quốc và Nhật Bản. Tôi tin rằng chúng ta phải chấm dứt vòng “luẩn quẩn” của “sự thù địch” lẫn nhau và cùng hợp tác để tìm kiếm lợi ích chung của hai nước".

Ngoài ra, cả Hàn Quốc và Nhật Bản cũng đang có những động thái biến chuyển theo hướng nới lỏng các hạn chế thương mại ăn miếng trả miếng giữa hai bên. Hàn Quốc cho biết trong tháng này họ sẽ ngừng khiếu nại lên WTO về hạn chế xuất khẩu của Nhật Bản. Theo Tổng thống Yoon “Cả Hàn Quốc và Nhật Bản đều là những quốc gia quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu như sản xuất chất bán dẫn” và "Hợp tác kinh tế mạnh mẽ hơn giữa Hàn Quốc và Nhật Bản có thể sẽ góp phần rất lớn vào việc thúc đẩy chuỗi cung ứng toàn cầu". Hai bên đã đồng ý bắt đầu đàm phán cấp công tác và Nhật Bản có thể đưa các biện pháp kiểm soát xuất khẩu trở lại như cũ vào năm 2019 nếu Hàn Quốc rút lại đơn khiếu nại lên Tổ chức Thương mại Thế giới. Theo một nguồn tin chính phủ, Nhật Bản cũng muốn tìm cách cải thiện quan hệ kinh tế từ quan điểm an ninh, đặc biệt là trong lĩnh vực chất bán dẫn với Hàn Quốc. Trước đó Nhật Bản đã tăng cường quan hệ với Mỹ và Đài Loan (Trung Quốc) về chất bán dẫn trong một liên minh bao gồm cả Hàn Quốc như một cách để đối phó với Trung Quốc trong lĩnh vực này. Ngày 27/2, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản thông báo nước này, Mỹ, Hàn Quốc và Đài Loan đã tổ chức cuộc họp đầu tiên của các quan chức cấp cao trong khuôn khổ mới do Mỹ dẫn dắt nhằm đảm bảo nguồn cung ổn định về chất bán dẫn.

Ngoài ra, một chủ đề quan trọng khác nữa trong hội đàm thượng đỉnh ngày 16 tháng 3 giữa Thủ tướng Kishida và Tổng thống Yoon là khôi phục việc chia sẻ thông tin tình báo quân sự theo Thỏa thuận bảo mật chung về thông tin quân sự (GSOMIA). Việc chia sẻ thông tin tình báo quân sự chưa bao giờ quan trọng lúc này, khi Triều Tiên thúc đẩy chương trình tên lửa đạn đạo với tốc độ nhanh hơn. Phía Hàn Quốc từng có ý định hủy bỏ GSOMIA với Nhật Bản vào năm 2019 trong bối cảnh quan hệ song phương rơi xuống mức tồi tệ nhất thời hậu chiến. Tuy nhiên hiện tại Tổng thống Yoon cho biết Hàn Quốc, Mỹ và Nhật Bản cần tăng cường hơn nữa hợp tác an ninh để ngăn chặn Triều Tiên, đồng thời cho biết ông mong đợi GSOMIA, một hiệp ước chia sẻ thông tin tình báo với Nhật Bản sẽ được "tiếp thêm sinh lực" khi hai bên khôi phục được lòng tin.

Hai bên Nhật - Hàn cũng dự định thảo luận về việc phối hợp để nối lại hoạt động ngoại giao con thoi giữa các nhà lãnh đạo sau hơn 10 năm gián đoạn. “Ngoại giao con thoi” giữa hai nước bắt đầu vào năm 2004, tuy nhiên đã kết thúc với chuyến thăm của Tổng thống khi đó là Lee Myung-bak tới Nhật Bản vào tháng 12 năm 2011 khi quan hệ giữa hai nước xấu đi. Theo các nguồn tin chính phủ, nối tiếp chuyến thăm Nhật Bản của Tổng thống Hàn Quốc, Thủ tướng Fumio Kishida cũng đang xem xét kế hoạch thăm Hàn Quốc vào mùa hè năm nay để đáp lại chuyến thăm của Tổng thống Yoon Suk-yeol lần này. Về phía Tổng thống Yoon, ông cho biết có thể cùng Thủ tướng Kishida cập nhật mối quan hệ song phương Hàn – Nhật lên “phiên bản 2.0”, nếu tuyên bố chung nhằm phát triển quan hệ Hàn Quốc-Nhật Bản hướng tới tương lai được công bố bởi Thủ tướng Nhật Bản Keizo Obuchi và Tổng thống Hàn Quốc Kim Dae-jung năm 1998 được xem là phiên bản gốc, nhằm làm sâu sắc thêm mối quan hệ song phương.

Có thể thấy, xung đột Nga- Ukraine, hay cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung và căng thẳng trên bán đảo Triều Tiên đang tác động và ảnh hưởng rõ rệt đến khu vực Đông Bắc Á đặc biệt là Nhật Bản và Hàn Quốc, những đồng minh quan trọng của Mỹ tại châu Á đang phải đối mặt với môi trường an ninh lân cận phức tạp chưa từng có.

TS. Đỗ Thị Ánh

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. 1. https://www3.nhk.or.jp/news/word/0000881.html
   1. 2. https://www.sankei.com/article/20230315-WHN3CT7WZNJVFGUBRQMLJ33NUA/
   2. 3. https://news.yahoo.co.jp/search?rkf=2&ei=UTF-8&p=%E9%9F%93%E5%9B%BD%E5%A4%A7%E7%B5%B1%E9%A0%98%20%E6%9D%A5%E6%97%A5
   3. 4. https://www.jiji.com/jc/article?k=2023030900855&g=pol
   4. 5. https://www.nikkei.com/article/DGXZQOUA097M40Z00C23A3000000/