Bài viết của Giáo sư Kumao Kaneko, Chủ tịch Hội nghiên cứu Chiến lược Năng lượng Nhật Bản.

1. 1. Giới thiệu: Mối quan hệ của tôi với Việt Nam

Đối với một người từng có mối liên hệ với Việt Nam từ gần 50 năm trước như tôi, hội nghị này đã mang lại những cảm xúc rất đặc biệt. Lần đầu tiên đặt chân tới Việt Nam năm 1966 là khi 29 tuổi, tôi đã được bổ nhiệm làm Thư ký chính trị của Đại sứ quán Nhật Bản tại thủ phủ Sài Gòn của miền Nam Việt Nam lúc bấy giờ (hiện nay là Thành phố Hồ Chí Minh). Vào giai đoạn căng thẳng nhất của cuộc chiến giữa Việt Nam và Mỹ (Chiến tranh Việt Nam), Sài Gòn cũng là một nơi rất nguy hiểm. Đặc biệt, từ cuối tháng 1 năm 1968, khi cuộc tấn công đúng vào dịp Tết mang tính lịch sử (Tết Nguyên Đán) nổ ra, lúc đó tôi đang công tác tại Huế. Ở trong cuộc chiến diễn ra tại Huế - một trận chiến khốc liệt giữa Mặt trận giải phóng dân tộc Việt Nam (lúc đó chúng tôi gọi là Việt Cộng) với quân đội Mỹ và quân đội miền Nam Việt Nam, tôi đã rơi vào tình trạng “thập tử nhất sinh”, nghĩa là thiếu chút nữa đã trở thành “nhà ngoại giao số một hy sinh khi đang làm nhiệm vụ sau chiến tranh”. Với kỷ niệm đó, đối với tôi Huế là nơi vĩnh viễn không thể quên, và tôi đã coi Việt Nam như là quê hương thứ hai của mình.

Sau khi về nước vào mùa thu năm 1968, trong một thời gian tôi đã làm việc tại trụ sở chính của Bộ Ngoại giao Nhật Bản ở Tokyo, một công việc có liên quan tới quan hệ với Châu Á. Sau đó, thỏa thuận đàm phán Hòa bình Việt Nam (Hiệp định Paris) dưới chính quyền Nixon đã được ký kết, từ tháng 1 năm 1973 Mỹ bắt đầu rút quân khỏi Việt Nam và Nhật Bản cũng nhanh chóng tìm kiếm con đường thiết lập mối quan hệ ngoại giao với miền Bắc Việt Nam. Tháng 9 cùng năm, ông Miyake Wasuke - Trưởng bộ phận Đông Nam Á, Cục Châu Á thuộc Bộ ngoại giao Nhật Bản và ông  Inoue Yoshisaburo, người cùng bộ phận này đã bí mật quay trở lại Hà Nội, sau nhiều gian nan và nỗ lực, đã thành công trong việc thiết lập mối quan hệ ngoại giao giữa Nhật Bản và Việt Nam. Khi đó là một năm rưỡi sau khi chiến tranh Việt Nam kết thúc và chính quyền Sài Gòn sụp đổ (30/04/1975). Cả hai người đều là đồng nghiệp cũ, đã cùng tôi chia ngọt sẻ bùi, và cả hai ông đều đã qua đời khoảng hơn 10 năm trước. Bây giờ, nếu có hai ông ở đây thì không biết sẽ xúc động đến nhường nào! Tôi mong muốn tên của hai ông sẽ được nhân dân hai nước ghi nhớ mãi.

Bản thân tôi, sau đó vài năm đã được cử sang làm việc cho Liên Hợp Quốc trong nhiều năm, trở thành đại diện khu vực Châu Á Thái Bình Dương theo Chương trình LHQ về môi trường (UNEP), thường trú tại Bangkok, đến giữa những năm 1970, tôi được bổ nhiệm làm trưởng bộ phận Năng lượng hạt nhân đầu tiên của Bộ Ngoại giao Nhật Bản. Tôi đã cố gắng hết sức vào công cuộc xúc tiến năng lượng hạt nhân như một chính sách năng lượng sau khủng hoảng dầu mỏ, một phần trong số đó là chương trình năng lượng hạt nhân ở Châu Á, hợp tác với IAEA để triển khai một số dự án hợp tác trong khu vực.

Nước hoạt  động tích cực nhất về năng lượng hạt nhân ở Đông Á thời đó là Thái Lan, nhưng sự quan tâm của họ về năng lượng hạt nhân đã bị nhạt đi sau khi tìm thấy mỏ dầu ngoài khơi ở Vịnh Thái Lan. Tiếp theo là Philippin dưới chính quyền Marcos, đã xây dựng 2 lò phản ứng nước nhẹ (của hãng Westinghouse) ở đầu bán đảo Batan. Tuy nhiên, do sự cố TMI (năm 1979), cùng với việc chính quyền Marcos bị lật đổ, lò phản ứng hạt nhân Batan đã bị bỏ mặc dù đã xây dựng hoàn thiện đến khoảng 80%.

Tiếp theo là Indonesisa, dưới chính quyền Suharto, sau đó là chính quyền Habibie, đã lập kế hoạch xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại bán đảo Muriya ở miền trung đảo Java, các doanh nghiệp Nhật Bản (thuộc tập đoàn điện lực Kansai) với tư cách là nhà tư vấn, đã tiến hành hợp tác được đến ngay trước khi đấu thầu quốc tế, nhưng do ảnh hưởng trực tiếp bởi cuộc khủng khoảng  tiền tệ Châu Á - bắt nguồn từ cuộc khủng hoảng đồng Baht năm 1997, chính quyền Habibie sụp đổ, kế hoạch Muria bị đổ bể.

Nổi lên với tư cách của “Cầu thủ bóng chày” đánh bóng thứ 4 là Việt Nam. Kinh tế Việt Nam bắt đầu phát triển tăng tốc sau sự thành công của chính sách Đổi mới (1986), đến đầu những năm 1990 đã bắt đầu xem xét một cách nghiêm túc về việc xây dựng nhà máy điện nguyên tử. Liên quan đến vấn đề này tôi đã nhiều lần sang Việt Nam để hỗ trợ. Về điều này, sau đây tôi sẽ nói chi tiết hơn.

1. 2. Ý nghĩa của đối tác chiến lược Nhật Bản – Việt Nam

Hiện tại, Việt Nam đã trở thành nước có triển vọng nhất trong 10 nước ASEAN, mối quan hệ Nhật Bản - Việt Nam đang trong giai đoạn tốt đẹp. Nhật Bản là quốc gia viện trợ ODA lớn nhất cho Việt Nam. Việt Nam là quốc gia quan trọng đối với Nhật Bản, là một trong số ít quốc gia mà Nhật Bản ký kết “Đối tác chiến lược”. Đặc biệt, chính quyền Abe hiện nay, bên cạnh việc quan tâm tới Ấn Độ, cũng đang rất coi trọng mối quan hệ với Việt Nam. Do nhiều mối liên quan, Nhật Bản đặt kỳ vọng vào Việt Nam trong rất nhiều vấn đề mà một trong số đó là vấn đề Bắc Triều Tiên. Đây là một vấn đề hết sức phức tạp, như thủ tướng Abe đã tuyên bố, nếu không giải quyết được vấn đề bắt giữ con tin thì Nhật Bản và Triều Tiên không thể bình thường hóa mối quan hệ. Về nội dung cụ thể, do thời gian có hạn nên tôi xin bỏ qua không đi sâu, nhưng tôi muốn nói rằng Nhật Bản kỳ vọng rất nhiều vào việc Việt Nam, một nước đang có mối quan hệ ngoại giao với Triều Tiên, sẽ cung cấp những thông tin liên quan.

Kumao Kaneko

Người dịch: Đỗ Ánh, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á