Sau cuộc gặp thượng định giữa Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe và Tổng thống Nga Putin tại Sochi vào tháng 2 năm 2014, mối quan hệ Nhật Nga tưởng chừng sẽ khởi sắc, song việc Nga sáp nhập Crimea khiến mọi thứ diễn ra theo chiều hướng khác. Giữa tháng 3, Thủ tướng Abe cho rằng việc sáp nhập Crimea là vi phạm sự thống nhất, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Nhật Bản tuyên bố lệnh trừng phạt đối với Nga bằng cách ngưng các cuộc thương lượng về việc đơn giản hóa thủ tục thị thực giữa hai nước. Nhật Bản tạm dừng việc tiến hành các cuộc thương lượng trong 3 lĩnh vực như hiệp định về vũ trụ và đầu tư mới[1].

Tháng 4, Bộ trưởng Ngoại giao Nhật Bản Fumio Kishida đã hủy chuyến thăm Matxcơva vì cuộc xung đột Ucraina. Nhật Bản đã áp đặt việc cấm cấp thị thực đối với 23 công dân Nga. Mặc dù danh tính của những người bị cấm không được tiết lộ, nhưng danh sách này được xem là dựa trên danh sách do Mỹ và Liên minh châu Âu lập ra. Tháng 5, Nhật Bản quyết định tạm thời đình chỉ tiến trình thương thuyết với Nga về quần đảo tranh chấp và Hiệp ước hòa bình[2].

Diễn biến mới bất ngờ xảy ra ngày 17/7 khi chuyến bay MH-17 của hãng hàng không Malaixia bị rơi tại miền Đông Ucraina mà nguyên nhân theo Kiev và Washington là do tên lửa của phe ly khai thân Nga bắn hạ. Sau biến cố khiến cho 298 con người vô tội thiệt mạng, phương Tây không ngần ngại khẳng định Nga hậu thuẫn, cung cấp vũ khí cho phe nổi dậy tại Ucraina. Tiếp theo các cáo buộc trực diện nhằm vào Matxcơva, Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) nhất loạt tăng cường các biện pháp trừng phạt đánh thẳng vào nền kinh tế Nga[3].

Trước tình hình này, chính phủ Nhật Bản phải đối mặt với các thách thức ngoại giao trong quan hệ với Nga, trong khi vẫn đang duy trì hợp tác chặt chẽ với các nước G7. Chính phủ Nhật Bản sẽ khó có lựa chọn nào khác ngoài việc làm theo Mỹ áp đặt thêm các lệnh trừng phạt đối với Nga.

Ngày 5/8, Nội các Nhật Bản đã thông qua các biện pháp trừng phạt bổ sung với Nga. Các biện pháp trừng phạt gồm phong tỏa tài sản tại Nhật Bản của 40 cá nhân và 2 tổ chức được cho là có liên quan trực tiếp đến vụ Nga sáp nhập Crimea cũng như gây bất ổn ở Đông Ukraine. Trong số các cá nhân có Tổng thống Ukraine bị lật đổ Viktor Yanukovych và những nhà lãnh đạo cấp cao của lực lượng ly khai thân Nga ở Đông Ukraine. Ngoài ra, lệnh trừng phạt cũng bao gồm hạn chế tất cả các sản phẩm nhập khẩu có nguồn gốc từ Crimea[4].

Ngoài ra, Sách Trắng Quốc phòng vừa được Nội các Nhật Bản thông qua cũng cho thấy sự quan ngại đối với Nga. Sách trắng quốc phòng dày hơn 500 trang gồm nhiều mục khác nhau, trong đó phân tích rằng việc thay đổi hiện trạng bằng vũ lực, hợp nhất bán đảo Crimea phía nam Ucraina của Nga là vấn đề mang tính toàn cầu gây ảnh hưởng đến châu Á. Hoạt động quân sự của Nga tại khu vực gần Nhật Bản đang diễn ra mạnh mẽ. Bộ binh và hải quân của Hạm đội Thái Bình Dương lần đầu tiên sau Chiến tranh lạnh đã diễn tập quân sự trên quần đảo Chishima (Nga gọi là quần đảo Kuril). Sách trắng đưa ra các thống kê cho thấy số lần phi cơ của Nga bay sát không phận Nhật Bản đã tăng lên. Năm 2013, số lần máy bay áp sát không phận Nhật Bản là 810 lần tăng 243 lần so với năm 2012, lần đầu tiên trong 24 năm qua vượt quá 800 lần và tương đương với thời kỳ chiến tranh Lạnh. Trong đó hơn 95% là sự áp sát của máy bay Trung Quốc và Nga. Số lần áp sát của máy bay Trung Quốc nhiều hơn của Nga. Đồng thời sách trắng cũng khẳng định mối quan hệ đồng minh Nhật Mỹ: Sự hiện diện của quân đội Mỹ tại khu vực châu Á Thái Bình Dương là vô cùng quan trọng. Bằng việc bố trí lực lượng máy bay Osprey ở Okinawa, sức mạnh kiểm soát của lực lượng quân đội Mỹ tại Nhật Bản được tăng cường[5].

Về phía Nga, Tổng thống Putin có sự tự tin khi hiểu rõ rằng Nhật Bản đang rất cần nguồn năng lượng dồi dào của Nga, đặc biệt kể từ sau thảm họa sóng thần ngày 11/3/2011. Mặt khác, Nhật Bản muốn cải thiện quan hệ với Nga để làm đối trọng với sự trỗi dậy cứng rắn của Trung Quốc. Bất chấp sự ve vãn của Nhật Bản, Tổng thống Nga Putin đã có chuyến công du chính thức Trung Quốc vào cuối tháng 5 và có cuộc gặp thượng đỉnh với chủ tịch Tập Cận Bình. Nga và Trung Quốc đã đạt được thỏa thuận khí đốt trị giá 400 tỉ USD trong 30 năm, có giá trị thấp hơn giá bán khí đốt của Nga cho châu Âu[6]. Thông qua những sự kiện này, có thể nhận thấy những ưu tiên chính sách đối ngoại của Nga trong giai đoạn hiện nay.

Trước sự gia tăng trừng phạt của các quốc gia Âu Mỹ, Nga trả đũa bằng lệnh cấm xuất nhập khẩu nông sản trong vòng 1 năm với Mỹ, EU, Australia, Canada và Nauy. Nga cảnh báo đang dự định cấm hàng không của những nước này bay qua vùng không phận của Nga. Đối với Nhật Bản, Nga cho rằng sự đối lập của Nhật Bản chưa đến mức như Mỹ và EU nên không đưa vào danh sách đối tượng cấm xuất nhập khẩu. Nhưng một quan chức ngoại giao Nhật Bản cho rằng hơn một nửa số chuyến bay giữa Nhật Bản và châu Âu bay qua vùng trời của Nga nên nếu lệnh cấm bay được thực thi, Nhật Bản sẽ phải chịu những tổn hại nặng nề[7].

Theo lịch trình đã được hai bên thừa nhận, mùa thu tới đây, Tổng thống Putin dự định sẽ thăm chính thức Nhật Bản. Trong bối cảnh mâu thuẫn giữa Nga với Mỹ và phương Tây ngày càng phức tạp, có thể thấy mối quan hệ ngoại giao Nhật – Nga đang gặp phải những thách thức khó khăn.

Phan Cao Nhật Anh, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] 日本も対露制裁発表….ビザ緩和に向けた協議停止

http://www.yomiuri.co.jp/politics/news/20140318-OYT1T00328.htm

[2] Triển vọng u ám quan hệ Nga – Nhật, bản dịch của TTXVN, Tin kinh tế 16/7/2014, tr.8

[3] Putin trước ngõ cụt của cuộc khủng hoảng Ucraina, Đài RFI 2/8, bản dịch của TTXVN, Tài liệu tham khảo đặc biệt ngày 7/8/2014.

[4] 対露追加制裁発動　にじむ露への配慮

http://sankei.jp.msn.com/politics/news/140805/plc14080522590028-n1.htm

[5] 平成２６年版防衛白書の要旨

http://sankei.jp.msn.com/politics/news/140805/plc14080521150026-n2.htm

[6] Triển vọng u ám quan hệ Nga – Nhật, bản dịch của TTXVN, Tin kinh tế 16/7/2014, tr.8

[7] 日本政府、露上空の飛行禁止警戒

http://sankei.jp.msn.com/politics/news/140808/plc14080800360002-n1.htm