Tại Đông Á, hội nhập kinh tế trên phương diện thực tế tiến triển mạnh mẽ với hoạt động thương mại và đầu tư năng động, tích cực giữa các nước trong và ngoài khu vực. Không chỉ dừng ở đó, cả về phương diện thể chế, Đông Á cũng đã có những tiến bộ đáng kể hướng tới việc hình thành một khu vực liên kết kinh tế lớn thứ 3 thế giới sau EU và NAFTA. Về phương diện này trước hết phải kể tới ASEAN. Với Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) có hiệu lực từ 12/2015, ASEAN hiện đang được xem là tổ chức khu vực có mức độ hội nhập kinh tế cao nhất giữa các nước đang phát triển. Lấy ASEAN làm “trung tâm”, nhiều khung thỏa thuận ASEAN+n như ASEAN+3 (Trung, Nhật, Hàn), ASEAN+6 (thêm Úc, Ấn Độ, New Zealand) là CEPEA(Đối tác Kinh tế Toàn diện Đông Á) và RCEP (Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực)… lần lượt xuất hiện. Bên cạnh đó, còn có một khuôn khổ đàm phán thương mại tự do đa phương là tiêu điểm quan trọng của thương mại châu Á – Thái Bình Dương (TBD) mà người ta không thể không nhắc tới khi đề cập đến tiến trình hội nhập kinh tế Đông Á, đó là TPP (Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương).

Trong khi Trung Quốc tích cực ủng hộ RCEP thì TPP đã được Mỹ khuyến khích. Đáng chú ý, trong 10 nước ASEAN có đến 4 thành viên (trong số đó 3 nước có tranh chấp lãnh thổ với Trung Quốc) tham gia đàm phán TPP đồng thời với RCEP. TPP quy tụ 12 quốc gia và gần 40% GDP thế giới, cùng với RCEP được đánh giá là một trong những hiệp định thương mại lớn nhất trong lịch sử. Đặc biệt, không ít quan điểm cho rằng giá trị chiến lược của TPP nằm ở khả năng kiềm chế sự trỗi dậy về kinh tế của Trung Quốc, hoặc ít ra cũng đảm bảo sự tuân thủ của họ với các quy tắc thương mại chung, và đây là một trụ cột giúp cụ thể hóa chính sách tái cân bằng châu Á của Mỹ. Tuy nhiên, sau khi ông Donald Trump trở thành tổng thống thứ 45 của Mỹ, TPP mất nhiều năm mới đạt được đã bị Mỹ phủ nhận và hiện đang đứng trước nhiều biến số khó lường. Trong trường hợp hiệp định thế kỷ này không thể có hiệu lực, những hiệu ứng tích cực mà TPP có thể mang lại cho hội nhập kinh tế Đông Á sẽ bị đảo ngược. Thứ nhất, đó là lực đẩy đối với tiến trình hội nhập kinh tế ASEAN. Thứ hai là tác dụng khuyến khích của TPP đối với đàm phán RCEP, kéo theo hiệu quả thúc đẩy AEC của RCEP. Thứ ba là khả năng các quy định của TPP làm sâu sắc thêm AEC. Ngoài ra còn phải kể đến những ảnh hưởng tiêu cực đối với các nước, chẳng hạn những thành viên ASEAN như Việt Nam và Malaysia sẽ mất đi cơ hội gia tăng xuất khẩu, cũng như tham gia vào một mạng lưới sản xuất có bao gồm Mỹ.

Đối lập với động thái của Mỹ, trước tương lai vô cùng bấp bênh của TPP, Trung Quốc càng tỏ ra tích cực hơn nữa trong việc thúc đẩy các nghị trình mà họ ưu tiên như RCEP, FTAAP (Khu vực Thương mại tự do châu Á – Thái Bình Dương) và Sáng kiến Một vành đai, Một con đường (OBOR). Cần phải nói thêm, sự xuất hiện liên tiếp của TPP, OBOR cũng như AIIB (Ngân hàng Đầu tư Cơ sở Hạ tầng châu Á) đang cho thấy một xu thế, theo đó quá trình định hình cấu trúc kinh tế khu vực đã bước vào giai đoạn mới, khi mà mô hình lấy ASEAN làm trung tâm để tìm kiếm sự đồng thuận trước kia đã không còn tính áp đảo. Đặc biệt, việc Mỹ rút khỏi TPP và chấm dứt chính sách xoay trục sang châu Á đang tạo ra nhiều mối quan ngại trong khu vực, trong khi Trung Quốc vẫn chưa tỏ ra là một hình mẫu bá chủ đủ sức thuyết phục. Về phần ASEAN, dù có một số nước ủng hộ Trung Quốc, tuy nhiên hầu hết các nước khác lại mong muốn có một thế cân bằng để đối phó với Trung Quốc[1]. Trong bối cảnh đó, có một câu hỏi được đặt ra là liệu một đối tác lớn mạnh khác tại Đông Á như Nhật Bản có thể tác động gì tới quá trình định hình cấu trúc, quy tắc kinh tế thương mại cũng như sự ổn định và thịnh vượng của khu vực trong “kỷ nguyên châu Á” hiện nay hay không? Để đưa ra được một đáp án cho câu hỏi này, trước hết bài viết sẽ phân tích vai trò của Nhật Bản trong hội nhập kinh tế khu vực từ khoảng thập niên 1980 đến nay, tiếp theo đánh giá về các mặt tích cực, tiêu cực của những vai trò này, cuối cùng là những dự báo về vai trò của Nhật Bản trong bối cảnh TPP bị Mỹ phủ nhận đang tạo ra những trở ngại lớn đối với tiến trình hội nhập, để từ đó đưa ra kết luận về vị thế và ảnh hưởng của Nhật Bản đối với khu vực Đông Á.

1. Vai trò cơ bản của Nhật Bản trong hội nhập kinh tế Đông Á

Lợi ích của Nhật Bản ở Đông Á không chỉ mới hình thành gần đây. Từ đầu thế kỷ 20, đế quốc Nhật đã đưa ra ý tưởng về “Khối Đại Đông Á”, và đến giờ người Nhật vẫn luôn nhận thức rằng, nước này cần một vị trí quan trọng hơn trong khu vực. Với quan niệm như vậy, Nhật Bản luôn muốn đi đầu trong liên kết Đông Á[2]. Hơn nữa, là một nước nghèo tài nguyên, với Nhật Bản Đông Á không chỉ là địa điểm cung cấp nguyên liệu, mà còn là thị trường tiếp nhận đầu tư, tiêu thụ sản phẩm, nơi đặt các cứ điểm quan trọng trong mạng lưới sản xuất của các doanh nghiệp chế tạo nước này. Sau đây bài viết sẽ chỉ ra những vai trò chính của Nhật Bản đối với hội nhập kinh tế Đông Á

Vai trò thúc đẩy hội nhập kinh tế trên phương diện thực tế

Nhiều năm qua, thương mại và đầu tư nội khối có liên quan trực tiếp đến sự tăng trưởng của Nhật Bản cũng như nhiều quốc gia Đông Á khác. Có thể thấy rằng tốc độ tăng trưởng cao của Đông Á từ cuối những năm 1980 và sau đó có phần đóng góp lớn của đầu tư trực tiếp nước ngoài, đặc biệt là của các doanh nghiệp Nhật Bản. Trong khi tiến hành đầu tư vào nhiều ngành công nghiệp chế tạo, các công ty Nhật Bản đồng thời cũng chuyển dịch công nghệ và phương thức sản xuất, mô hình phát triển tiên tiến sang các nước Đông Á. Theo lý thuyết Đàn nhạn bay thì Nhật Bản được ví như “con chim đầu đàn” kéo các nước Đông Á cùng phát triển, đóng góp tích cực đối với sự ra đời những con hổ, con rồng Đông Á, dẫn đến “Phép màu Đông Á”, giúp giảm bớt khoảng cách phát triển giữa các nước. Hội nhập kinh tế trên phương diện thực tế đã khích lệ tăng trưởng, mặt khác sự tăng trưởng năng động này lại càng khuyến khích hoạt động đầu tư trực tiếp sôi động hơn. Để nâng cao hiệu quả sản xuất, các công ty Nhật với chiến lược phân mảnh đã tiến hành đầu tư vào các cứ điểm sản xuất đặt tại các nước Đông Á khác nhau, thúc đẩy sự hình thành một mạng lưới sản xuất dày đặc chưa từng xuất hiện ở khu vực nào khác trên thế giới, ở đó hàng hóa trung gian và các bộ phận sản phẩm được luân chuyển giữa các cơ sở sản xuất bố trí ở các nước, điểm dừng của hàng hóa cuối cùng chủ yếu là các thị trường Âu Mỹ và Nhật Bản. Nền kinh tế chất lượng cao như Nhật Bản nắm giữ vai trò cung cấp công nghệ nguồn, các kết cấu sản phẩm trọng yếu kỹ thuật cao cho các nước như Trung Quốc, Thái Lan, Việt Nam…, hợp lý hóa việc phân công lao động khu vực, thúc đẩy việc tham gia của các quốc gia Đông Á vào mạng sản xuất khu vực và tạo sự kết nối với mạng lưới sản xuất và phân phối toàn cầu, qua đó thúc đẩy mạnh mẽ liên kết kinh tế khu vực trên phương diện thực tế.

Vai trò của một cường quốc kinh tế có ảnh hưởng lớn trong khu vực

Nếu như cho đến tận giữa thế kỷ trước, quan niệm về Đông Á là một khu vực “nghèo đói, lạc hậu” còn khá phổ biến, thì hiện nay Đông Á được gọi là “trung tâm tăng trưởng” của thế giới. Các quốc gia NIEs như Hàn Quốc, Đài Loan thuộc vào hàng các quốc gia (vùng lãnh thổ) phát triển, còn Trung Quốc đã là nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Thế nhưng, thực ra các nền kinh tế châu Á, bao gồm cả Trung Quốc sẽ khó có thể khơi dậy được tiềm năng tăng trưởng của mình nếu không có nguồn vốn và sự đổi mới của nước ngoài, những điều mà một cường quốc kinh tế như Nhật Bản có thể mang lại. Hiện tại, cũng có một số ý kiến cho rằng thời đại của mô hình phát triển kinh tế Đông Á "đàn nhạn bay" mà con chim đầu đàn là Nhật Bản đã qua, Đông Á đã bước vào một thời đại cạnh tranh thực sự. Điều này không phải không có cơ sở, song vấn đề là dường như sự hiện diện của các quốc gia trong đó có Trung Quốc trong kinh tế khu vực thường có xu hướng được đánh giá quá cao, còn Nhật Bản trái lại, lại quá thấp. Thực tế, thương mại của các nước bao gồm cả Trung Quốc trong khu vực Đông Á, ví dụ như với ASEAN được thực hiện phần lớn bởi những MNCs đến từ các nền kinh tế tiên tiến, trong đó có Nhật Bản. Nhật Bản không chỉ cung cấp vốn đầu tư, chuyển giao công nghệ mà còn hiểu rõ cách thức thúc đẩy sự phát triển của các quốc gia châu Á. Nhật Bản cũng sở hữu nhiều phát minh khoa học công nghệ kỹ thuật cao, hàm lượng tri thức, giá trị gia tăng lớn. Ngoài ra, mặc dù ảnh hưởng kinh tế của Nhật Bản hiện có phần lu mờ trước Trung Quốc, và nước này cũng đang phải đối mặt với những khó khăn nội tại, song nếu xét toàn bộ nền kinh tế, Nhật Bản vẫn là quốc gia hàng đầu Đông Á cũng như thế giới bởi nền tảng kinh tế vững chắc đã được tích luỹ trong một quá trình lâu dài. Kể cả nhìn từ góc độ thể chế, với tiềm lực kinh tế của mình, khi tham gia vào các cơ chế lớn như TPP, AIIB…, Nhật Bản hoàn toàn có thể tác động, thậm chí thay đổi cán cân của những cơ chế này[3]. Qua đây có thể khẳng định rằng, tại Đông Á Nhật Bản vẫn là nền kinh tế có ảnh hưởng sâu rộng, là một động lực phát triển quan trọng, và vai trò chi phối về kinh tế của Nhật Bản vẫn có thể mang lại nhiều ảnh hưởng tích cực đối với các nước trong khu vực.

Vai trò của một thị trường có triển vọng giúp giảm bớt sự lệ thuộc vào cung cầu bên ngoài

Có thể thấy rằng độ kết dính của Đông Á kém xa các khu vực khác, thể hiện ở việc Đông Á phần lớn tập trung cho các thị trường ngoại khối hơn là thị trường trong khu vực. Chính sự lệ thuộc rất lớn vào thị trường bên ngoài, cụ thể là thị trường Mỹ và châu Âu cũng là một nhân tố cản trở đáng kể hội nhập kinh tế khu vực. Trước vấn đề này, có thể thấy được ở Nhật Bản vai trò như một thị trường tiêu thụ quan trọng. Nếu như nhiều nước Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc được xem như là "công xưởng thế giới, thì ngoài việc cung cấp hàng hóa sản xuất như các kết cấu sản phẩm kỹ thuật cao, phụ tùng quan trọng, máy cái..., Nhật Bản còn là một thị trường tiêu thụ hàng hóa lớn. Hơn nữa, dù Trung Quốc nổi tiếng là một thị trường tăng trưởng năng động, nhưng người tiêu dùng Nhật Bản vẫn giàu có hơn, do đó Nhật Bản cũng có thể đóng góp không nhỏ vào việc thúc đẩy các nền kinh tế phụ thuộc vào xuất khẩu trong khu vực. Ngoài ra, các nước cũng kỳ vọng ít nhiều vào việc Nhật Bản sẽ giải phóng một phần thị trường lao động và các sản phẩm nông nghiệp như gạo... trong tương lai. Qua đây có thể thấy rằng, vai trò của Nhật Bản như một thị trường quan trọng có thể tạo ra những hiệu quả đáng kể trong việc giảm bớt mức độ phụ thuộc vào bên ngoài.

Vai trò “cầu nối” của Nhật Bản trong hội nhập kinh tế khu vực

Hiện Nhật Bản là cường quốc kinh tế duy nhất tại Đông Á và châu Á - TBD tham gia cùng lúc cả hai khuôn khổ TPP và RCEP. Trưởng Ban thư ký APEC Alan Bollard đã đánh giá, việc Nhật Bản đồng ý tham gia TPP đã làm thay đổi toàn bộ cấu trúc đàm phán hiệp định này[4]Aside from Japan and the US, the TPP negotiations involve Australia, Brunei, Canada, Chile, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore and Vietnam.. Sau khi Mỹ rút khỏi TPP, hiện Nhật Bản đã trở thành nền kinh tế lớn nhất trong khối. Ngay cả sự hiện diện của Nhật Bản trong RCEP cũng đã giúp cho khuôn khổ này đạt đến một quy mô đáng kể cả về kinh tế và thương mại. Với tầm ảnh hưởng của mình, Nhật Bản là một đối tác lớn trong quá trình xây dựng các quy tắc, luật lệ của RCEP, TPP. Ngoài ra, cùng với việc tham gia đàm phán nhiều hiệp định thương mại mang tầm vóc khác như FTA Nhật - EU, FTA Trung - Nhật – Hàn (CJK-FTA), Nhật Bản có thể nắm giữ sứ mệnh trở thành một “cầu nối” huyết mạch giữa các khu vực kinh tế lớn của thế giới như Đông Nam Á - châu Âu - châu Á TBD - Mỹ.

Trong lịch sử chính sách ngoại giao, Nhật Bản từng là một "cầu nối" quan trọng giữa các bên, cụ thể là giữa Đông và Tây, Bắc và Nam trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Hiện tại, là thành tố của liên minh Nhật Mỹ, Nhật Bản cũng là nước có thể nắm giữ vai trò làm "cầu nối" tại Đông Á và châu Á-Thái Bình Dương.

Đỗ Thị Ánh, Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] ISEAS, “Cái kết của TPP: Những triệu chứng suy thoái của Mỹ và phản ứng của ASEAN”, TLTKĐB, TTXVN, 5/5/2017, tr.14

[2] Xem thêm Lê Bộ Lĩnh, “Quan hệ giữa Nhật Bản với các nước thành viên mới của ASEAN trong bối cảnh Đông Á đầu thế kỷ XXI”, Nhiệm vụ khoa học theo Nghị định thư giữa Viện KHXH Việt Nam và Đại học Tokyo, Nhật Bản, 2/2010

[3]Xem thêm西村 豪太, “米中経済戦争 AIIB対TPP―日本に残された大逆転のチャンス”, 東洋経済新報社, 2015/12/18 (Nishimura Gota, “Chiến tranh kinh tế Mỹ-Trung Quốc AIIB với TPP- Cơ hội xoay chuyển tình thế cho một nước Nhật đang bị bỏ lại phía sau”, Toyo Keizai Inc.,18/12/2015), Katada Saori, “At the crossroads: the TPP, AIIB, and Japan's foreign economic strategy”:

http://www.eastwestcenter.org/system/tdf/private/api125.pdf?file=1&type=node&id=35659

[4]Sayo Sasaki, “Japan’s inclusion in FTA talks ‘changes balance’”:

http://www.japantimes.co.jp/news/2013/09/10/business/japans-inclusion-in-fta-talks-changes-balance/

[5] Xem thêm Đỗ Thị Ánh, “Nhật Bản trước quyết định rút khỏi TPP của Mỹ: Ảnh hưởng kinh tế và phương hướng đối phó”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, Số 2/2017