Khi đồng tiền ảo hay tiền kỹ thuật số Bitcoin (BTC) đột ngột làm mưa làm gió trong những năm gần đây thì người ta mới thực sự nghiêm túc đặt ra câu hỏi Bitcoin là gì và tại sao Bitcoin có giá trị lớn đến vậy, nó có thể được coi như một loại tiền tệ hợp pháp để trao đổi mua bán hay thanh toán hay không, và quản lý nó như thế nào?

Tiền ảo (Bitcoin) là gì? Bitcoin được ra đời, thừa nhận tại Nhật Bản như thế nào?

Bitcoin (BTC) là đồng tiền ảo hay tiền số ra đời đầu tiên gồm hai từ ghép là "bit" - đơn vị cơ bản của thông tin theo hệ nhị phân, và "coin" nghĩa là "tiền" theo tiếng Anh. Giới chuyên môn cho rằng tiền ảo (virtual curency) hay tiền số (cryptocurrency) Bitcoin đầu tiên thành hình trong hệ thống vào ngày 3-1-2009. Bitcoin bắt đầu được giao dịch trên sàn giao dịch MtGox (Nhật Bản) vào tháng 6-2010 và đến năm 2013 được sử dụng để giao dịch hàng hóa và tài sản đầu tư. Theo một nguồn tin khác, Bitcoin bắt đầu được Satoshi Nakamoto thiết kế từ năm 2007 khi ông tin rằng có thể thiết kế được một hệ thống giao dịch mà các thành viên không cần tin tưởng nhau. Tên miền bitcoin.org được đăng ký vào ngày 18 tháng 8 năm 2008. Bitcoin lần đầu được nhắc đến vào ngày 31 tháng 10 năm 2008 trong bài viết “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” về giao thức thanh toán ngang hàng của nhân vật ẩn danh Satoshi Nakamoto. Nó bắt đầu được đưa vào sử dụng từ ngày 3 tháng 1 năm 2009 với khối Bitcoin khởi thủy được ra đời (genesis block). Ngày 5 tháng 10 năm 2009, lần đầu tiên giá trị của Bitcoin được ấn định trên sàn giao dịch, khởi điểm ở mức 1 đô la Mỹ tương đương 1.309,03 bitcoin (hoặc 1 bitcoin = 0,00076 USD). Giá trị này được tính bởi chi phí tiền điện của một máy tính hao tốn khi đào ra Bitcoin[1]. Vào cuối năm 2017 giá thị trường 1 bitcoin đã lên tới gần 20.000USD[2].

Theo giải thích thông dụng nhất, bitcoin là một loại tiền tệ kỹ thuật số ( được phát hành tạo ra dưới dạng phần mềm mã nguồn mở do một nhân vật hay một nhóm ẩn danh lấy tên là Satoshi Nakamoto. Đồng tiền ảo này có thể được trao đổi trực tiếp bằng thiết bị kết nối Internet mà không cần thông qua một tổ chức tài chính trung gian nào. Thực tế mà nói, dù bị nhiều nước cấm đoán hoặc lên tiếng cảnh báo cho người dân, bitcoin vẫn đang len lỏi trong cuộc sống chúng ta. Bitcoin đã được dùng như công cụ thanh toán ở một số công ty kinh doanh trên mạng (Ước tính có khoảng 10.000 doanh nghiệp tại Nhật Bản chấp nhận Bitcoin. Hồi tháng 11/2017) thậm chí ở một số cửa hàng, nhà hàng tại Nhật Bản, Hàn Quốc và một số quốc gia khác (Ở Nhật Bản có khoảng trên 4.500 cửa hàng cho phép thanh toán bằng Bitcoin. Các chuyên gia dự đoán con số này có thể lên tới hàng trăm nghìn trong năm 2018 khi ứng dụng thanh toán Bitcoin Mobile Payment for AirRegi được sử dụng rộng rãi tại Nhật Bản). BitFlyer là sàn giao dịch bitcoin lớn nhất Nhật Bản đã cán mốc 1 triệu người tham gia. Vì vậy, chuyện bitcoin trở thành đồng tiền giao dịch riêng giữa những cá nhân hay pháp nhân có "ví tiền bitcoin" trên mạng là chuyện cũng không lạ trong những năm gần đây[3].

Rủi ro và các biện pháp quản lý tiền ảo (Bitcoin) tại Nhật Bản

Tuy nhiên, rủi ro về bảo mật đang là vấn đề gây đau đầu các nhà quản lý tiền ảo ở Nhật Bản sau khi xảy ra vụ đánh cắp (hack) tại sàn giao dịch tiền ảo Coincheck lớn nhất Nhật Bản mất tổng cộng 534 triệu USD tiền ảo NEM vào tháng 1/2018, vụ hack lớn nhất trong thế giới tiền ảo kể từ vụ Mt.Gox năm 2014 mất 450 triệu USD. Vụ hack là do lỗ hổng ví nóng bảo mật thấp chứa đồng NEM, nó đã thúc đẩy FSA tiến hành thanh tra các biện pháp bảo mật đối với 15 sàn giao dịch tiền ảo chưa đăng ký bao gồm cả sàn Coincheck (theo Nikkei Asian Review) đồng thời hai tập đoàn lớn kinh doanh trong ngành tiền ảo Nhật Bản cũng đồng thuận thành lập ra một tổ chức tự điều chỉnh thị trường tiền ảo bản địa có kết nối với FSA.

Nhật Bản chính thức thừa nhận bitcoin và các đồng tiền số như là tài sản, phương tiện thanh toán nhưng không phải là “đồng tiền luật định" (xem Điều 2-5 của Đạo luật Dịch vụ Thanh toán của Nhật Bản (PSA) ngày 25 tháng 5 năm 2016). Vào ngày 7 tháng 3 năm 2014, nội các chính phủ Nhật Bản đã đưa ra phán quyết về việc xử lý hợp pháp các bitcoin. Phán quyết này không coi bitcoin là tiền tệ và trái phiếu theo Luật ngân hàng hiện hành và các Luật công cụ tài chính và giao dịch, cấm các ngân hàng và công ty chứng khoán kinh doanh bitcoins. Phán quyết cũng thừa nhận rằng không có điều luật nào ngăn cấm các cá nhân hoặc pháp nhân không được nhận các bitcoins để đổi lấy hàng hoá hoặc dịch vụ. Việc đánh thuế có thể được áp dụng cho bitcoins. Theo tờ Nikkei Asian Review, vào tháng 2 năm 2016, "các nhà quản lý tài chính Nhật Bản đã đề nghị xử lý các loại tiền ảo như là các phương thức thanh toán tương đương với các loại tiền tệ thông thường". Thành phố Hirosaki chính thức chấp nhận các khoản đóng góp bitcoin với mục đích thu hút khách du lịch quốc tế và tài trợ cho các dự án địa phương[4]. Trong khi hầu hết các nước phương Tây, vốn đi tiên phong trong các trào lưu mới, khoanh vùng cấm đối với Bitcoin, thì Nhật Bản đã thực hiện một cách tiếp cận hoàn toàn trái ngược. Từ ngày 1/4/2017, Luật Dịch vụ Thanh toán (Điều luật về tiền ảo, một phần của Luật Ngân hàng) chính thức công nhận Bitcoin là một phương tiện thanh toán. Tiếp đó vào tháng 9/2017, Chính phủ Nhật Bản (FSA) cấp giấy phép hoạt động cho 11 sàn giao dịch Bitcoin tại quốc gia này, và 17 đồng tiền số cũng được phép giao dịch trên 11 sàn giao dịch này[5]. Việc luật hóa chính thức công nhận bitcoin của chính phủ Nhật Bản song song với các chính sách hạn chế ở các nước láng giềng như Trung Quốc, Hàn Quốc… (Tính từ năm 2014 đến tháng 1/2017, thị trường Trung Quốc chiếm khoảng 90% lượng giao dịch bitcoin toàn cầu) đã đẩy giá Bitcoin lên tới 7.000 USD. Ngoài ra, ở một số thời điểm doanh thu của đồng tiền kỹ thuật số có nguồn gốc từ Nhật có thể chiếm tới 60% lượng Bitcoin toàn cầu trong một số ngày đỉnh điểm[6].

Cơ quan Dịch vụ Tài chính Nhật Bản (FSA) gần đây đã phân định rõ các cơ chế chính sách quản trị tài chính của mình, chỉ ra những loại chính sách nào mà cơ quan quản lý tài chính cần phải thực hiện. Trong tài liệu 41 trang, có một phần về đồng tiền kỹ thuật số (cryptocurrency). FSA lần đầu tiên thảo luận về việc bảo vệ người mua bán trao đổi tiền kỹ thuật số, nói rằng đồng tiền số là hiện thân của công nghệ blockchain mà chưa từng thấy trước đây. Cơ quan này tuyên bố rằng, để bảo vệ người dùng, thì việc quản lý kinh doanh hàng ngày và quản lý hệ thống là bắt buộc. Do đó, FSA có kế hoạch "theo dõi các xu hướng trong thị trường tiền kỹ thuật số" và đảm bảo các hoạt động kinh doanh thích hợp được tiến hành tại các sàn giao dịch. Hơn nữa, FSA khẳng định rằng cần phải chú ý đến "sự cân bằng giữa việc thúc đẩy đổi mới và bảo vệ người sử dụng" và cần phải theo dõi liệu hệ thống có sẵn sàng đáp ứng. FSA sẽ đáp ứng những thay đổi trong môi trường xung quanh các loại tiền ảo để bảo vệ người sử dụng, chẳng hạn như xác minh rằng việc cung cấp thông tin/giải thích cho người sử dụng đã được thực hiện. Ngoài ra, FSA còn nhằm mục đích đảm bảo an toàn cho người dùng thông qua hoạt động an toàn và ổn định của hệ thống và phòng chống gian lận. Điều này sẽ được thực hiện bằng cách xác minh liệu một hệ thống quản lý rủi ro thích hợp đã được thiết lập trong giao dịch tiền số (cryptocurrency). Cơ quan này cũng sẽ xác định liệu các biện pháp đối phó có hiệu quả để ngăn chặn các hành vi gian lận như rửa tiền đã được thực hiện hay chưa[7].

Có thể nói, cách tiếp cận của chính phủ Nhật Bản nhằm điều chỉnh bitcoin hơn là bãi bỏ nó đã mang lại lợi ích cho cả chính phủ và người tiêu dùng nói chung vì nó đã tạo ra một thị trường lành mạnh hơn mà chính phủ có thể kiểm soát, thúc đẩy phát triển ứng dụng công nghệ và người dùng cảm thấy an toàn về đầu tư của họ.

Quản lý tiền ảo (Bitcoin) ở Việt Nam

Ngày 21/8/2017, Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định 1255 phê duyệt đề án hoàn thiện khung pháp lý để quản lý, xử lý các loại tài sản ảo, tiền điện tử và tiền ảo. Bên cạnh đó, Bộ Tư pháp đã thành lập nhóm nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này, tinh thần là tiếp cận trên 2 khía cạnh: Thứ nhất là đối tượng của sở hữu và giao dịch, tức là dạng tài sản; Thứ hai là tiền tệ và phương tiện thanh toán. Theo pháp luật hiện hành, dưới góc độ tiền tệ và phương tiện thanh toán thì bị cấm, nhưng ở góc độ sở hữu và giao dịch còn bỏ ngỏ. Dự kiến Bộ Tư pháp sẽ xây dựng Hồ sơ đề nghị xây dựng văn bản quy phạm quản lý tiền ảo, tiền điện tử. Dự kiến tháng 12/2018 sẽ trình Chính phủ hồ sơ này để xem xét. Hiện nay, nhóm nghiên cứu của Bộ Tư pháp đang nghiên cứu chuyên sâu về kinh nghiệm quốc tế cũng như thực tiễn Việt Nam để có đánh giá cụ thể. Dự kiến, tới năm 2020 Bộ Tư pháp sẽ đề nghị xây dựng luật để sửa đổi bổ sung các luật liên quan về vấn đề này để đảm bảo đồng bộ[8].

Võ Hải Thanh

Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1]Bitcoin

https://vi.wikipedia.org/wiki/Bitcoin

[2]Cryptocurrency Market Capitalizations

https://coinmarketcap.com/currencies/bitcoin/

[3]Đồng tiền ảo Bitcoin - Kỳ 2: Bitcoin là gì?

https://tuoitre.vn/dong-tien-ao-bitcoin-ky-2-bitcoin-la-gi-20180102153341134.htm

[4]Legality of bitcoin by country or territory

https://en.wikipedia.org/wiki/Legality_of_bitcoin_by_country_or_territory

[5]Bitcoin – Động lực mới cho nền kinh tế Nhật Bản?

http://baoquocte.vn/bitcoin-dong-luc-moi-cho-nen-kinh-te-nhat-ban-62625.html

[6]Japan: A Forward Thinking Bitcoin Nation

https://www.forbes.com/sites/outofasia/2017/11/02/japan-a-forward-thinking-bitcoin-nation/#26c9845a33a3

[7]Japanese Financial Authority Clarifies Policy on Cryptocurrencies and ICOs

https://news.bitcoin.com/japanese-financial-authority-clarifies-policy-cryptocurrencies-icos/

[8]Thành lập nhóm chuyên sâu nghiên cứu về Bitcoin, tiền ảo

http://thoibaotaichinhvietnam.vn/pages/tien-te-bao-hiem/2018-01-23/thanh-lap-nhom-chuyen-sau-nghien-cuu-ve-bitcoin-tien-ao-53020.aspx