Thực chất TPP và AIIB thuộc hai lĩnh vực hoàn toàn khác nhau. TPP là một thỏa thuận thương mại tự do giữa 12 quốc gia vùng lòng chảo Thái Bình Dương, còn AIIB là một ngân hàng đa phương hỗ trợ cho kiến thiết cơ sở hạ tầng tại các nước đang phát triển Châu Á. Mặc dù thuộc hai lĩnh vực, thế nhưng cả hai định chế kinh tế này đều cùng ra đời tại diễn đàn APEC, nơi một số năm gần đây đã trở thành "sân khấu lớn” thể hiện tương quan đối lập giữa Trung Quốc và Mỹ. Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương hiện là trung tâm phát triển của kinh tế thế giới. Việc thiết lập những định chế sẽ làm nên các nguyên tắc kinh tế khu vực chính là điều kiện tiên quyết đối với bất cứ quốc gia nào muốn hướng đến quyền lãnh đạo trong thế kỷ XXI. Những phân tích dưới đây sẽ làm rõ về bản chất và tương quan đối lập sâu sắc của hai định chế kinh tế TPP và AIIB.

Ý nghĩa kinh tế của TPP

Khuôn khổ đàm phán thương mại tự do đa phương Hiệp định đối tác Xuyên Thái Bình Dương (Trans Pacific Partnership - TPP) là một định chế hội nhập kinh tế giữa 12 quốc gia Châu Á - Thái Bình Dương (TBD) do Mỹ đề xướng. Tháng 1/2017, theo chính sách mới của Tổng thống đắc cử Donald Trump, Mỹ đã chính thức rút khỏi hiệp định. Tháng 11/2017, các thành viên còn lại đã thống nhất đổi tên thành Hiệp định CPTPP với những nội dung cốt lõi của TPP. Bài viết này đề cập tới “TPP ban đầu” gồm đầy đủ 12 thành viên, trong đó có Mỹ.

TPP ban đầu quy tụ một khu vực có dân số hơn 800 triệu người, gần 40% GDP toàn cầu, tuy nhiên không bao gồm Trung Quốc. Là tiêu điểm quan trọng của kinh tế, thương mại Châu Á - TBD và thế giới, TPP được kỳ vọng sẽ tạo nên bước tiến quan trọng nhất đối với tự do hóa thương mại tính từ sau Vòng đàm phán Uruguay của WTO (1986 đến 1994) - sự kiện đàm phán thương mại toàn cầu lớn nhất từ trước đến nay. Kể từ khi thành lập, WTO vẫn chưa nâng cấp được các quy định về đầu tư và thương mại, trong khi Vòng đàm phán Doha đến nay vẫn bế tắc. Bởi vậy có thể nói, nếu hoàn tất TPP sẽ đặt nền móng cho một trật tự thương mại mới mà WTO và các thể chế tiền thân đã không thể làm được trong hơn nửa thế kỷ qua.

Hơn nữa, còn được gọi là “Thỏa thuận thương mại thế kỷ" (XXI), TPP được kỳ vọng sẽ trở thành mô hình mới cho các Thỏa thuận thương mại ưu đãi (PTA) trên thế giới. PTA thế hệ trước (thế kỷ XX) về cơ bản nhằm tạo điều kiện cho hàng hóa trao đổi qua biên giới vượt qua hàng rào thuế quan. Nhưng TPP ngoài ra còn giải quyết cả những vấn đề mới như đầu tư, dịch vụ tài chính, viễn thông, thương mại điện tử, các biện pháp đối kháng, sở hữu trí tuệ, cạnh tranh, tăng năng lực sản xuất, tiêu chuẩn hiệu suất lao động, môi trường... do vậy có khả năng thúc đẩy các nước, đặc biệt là Trung Quốc tiến hành những cải cách thị trường và tham gia các cam kết tự do hóa kinh tế, thương mại cao hơn.

Ý nghĩa chiến lược của TPP

Để nắm rõ được bản chất, bên cạnh ý nghĩa kinh tế đơn thuần không thể không đề cập đến ý nghĩa chiến lược của TPP. Theo báo cáo kết quả 3 năm triển khai Chiến lược Tái cân bằng Châu Á của Ủy ban Đối ngoại Thượng viện Mỹ ngày 17/4/2014, TPP chính là nền tảng của chính sách “Xoay trục” hay “Tái cân bằng” của Mỹ[1]. Cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Ashton Carter đã nhấn mạnh, TPP không chỉ là một phần quan trọng của Chính sách Xoay trục mà về mặt chiến lược còn có giá trị nhiều hơn so với việc Mỹ có thêm một hạm đội tàu sân bay tại Châu Á. Cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama thậm chí không úp mở về việc TPP chính là công cụ để đối trọng với Trung Quốc. Ông Obama nhiều lần khẳng định rằng Châu Á - TBD vẫn sẽ trở thành một khối kinh tế dù có Mỹ hay không. Mỹ có thể dẫn đầu, hoặc đứng sang một bên. Thế giới đã thay đổi và các nguyên tắc, luật lệ cũng đang thay đổi cùng với nó. Nếu Mỹ không viết nên những nguyên tắc, luật lệ mới thì Trung Quốc sẽ làm và điều này chắc chắn sẽ làm suy yếu vai trò lãnh đạo của Mỹ trên toàn thế giới[2].

Ngoài ra, TPP cũng chính là biểu hiện cụ thể về cam kết của Mỹ đối với khu vực Châu Á. Brad Glosserman, Giám đốc Diễn đàn Thái Bình Dương, Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược (CSIS) đã nhận xét, là một bộ phận then chốt trong chính sách ngoại giao của Mỹ, TPP nối kết Mỹ chặt chẽ hơn với các nước trong khu vực. Qua nối kết về kinh tế và chính trị, Mỹ đánh đi một tín hiệu để các đồng minh cũng như các địch thủ biết rằng họ đang thật sự đoàn kết.

Việc sử dụng PTA để tăng cường mối quan hệ chiến lược của nhiều nước lớn, trong đó có Mỹ là một cách làm tương đối phổ biến. Cựu Đại diện Thương mại Mỹ Robert Zollik từng phát biểu: “Với Mỹ PTA là một hướng ưu tiên bởi đây chính là sự hợp tác trong các vấn đề đối ngoại và an ninh”. Ngay cả chuyên gia về thương mại tự do Jagdish Bgawati cũng nhận xét “TPP về cơ bản phục vụ lợi ích các quốc gia lo ngại vì sự hung hăng của Trung Quốc, những nước đang tìm kiếm không chỉ sự gia tăng thương mại, mà quan trọng hơn là an ninh chính trị”. Còn theo Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Mỹ, nhằm đối phó với một Trung Quốc đang trỗi dậy, Mỹ cần phải xây dựng một loạt mối quan hệ mới với các đồng minh và đối tác có cùng tư tưởng ở Châu Á không bao gồm Trung Quốc, đưa ra các chính sách hiệu quả để đối phó với việc Trung Quốc sử dụng tràn lan các công cụ địa kinh tế ở Châu Á. Cũng theo hội đồng này, liên minh Mỹ - Châu Á cần được khởi động để đối phó với sự "bắt nạt" của Trung Quốc với các láng giềng là đồng minh, bạn bè của nước Mỹ theo cách thức phù hợp với nguyên tắc quốc tế một cách độc lập lẫn hợp tác chiến lược, đôi khi sẽ được hỗ trợ một cách có hệ thống bởi Mỹ. Hiện không một sức mạnh đơn lẻ nào - kể cả Mỹ - có thể tự đối trọng sức mạnh và ảnh hưởng của Trung Quốc. Để bảo đảm sự cân bằng, những quốc gia “cùng chung tư tưởng” cần đoàn kết với nhau trong việc tạo ra một trật tự khu vực dựa trên các nguyên tắc.

Nhận diện AIIB

Ngân hàng Đầu tư Cơ sở Hạ tầng Châu Á (Asian Infrastructure Investment Bank - AIIB) là một tổ chức tài chính phát triển quốc tế nằm trong nhóm Ngân hàng Phát triển Đa phương (Multilateral Development Bank - MDB) tương tự IMF (Quỹ Tiền tệ quốc tế) do Mỹ dẫn dắt và ADB (Ngân hàng Phát triển Châu Á) do Mỹ và Nhật Bản chủ đạo. Sáng kiến thành lập AIIB đã được Tổng Bí thư Đảng Cộng sản, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình công bố lần đầu tại APEC Indonesia 2013. Khi chính thức công bố tại APEC Bắc Kinh tháng 11/2014, Trung Quốc đã vận động được hơn 21 quốc gia ký tuyên bố thành lập. Đến tháng 6/2017 tổng số thành viên AIIB đã nâng lên 80 quốc gia. Tháng 9/2017 AIIB đã vượt qua ADB trở thành tổ chức MDB lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Ngân hàng thế giới (WB).

Mục tiêu của AIIB là thúc đẩy phát triển kinh tế thông qua đầu tư cơ sở hạ tầng khu vực Châu Á và xa hơn. Các dự án mà AIIB ưu tiên cấp vốn thuộc các lĩnh vực trọng yếu như năng lượng, giao thông vận tải và viễn thông… Với nguồn vốn pháp định 100 tỷ USD, phần lớn do Trung Quốc đóng góp, AIIB sẽ bổ sung với các MDBs hiện có để cùng giải quyết các nhu cầu vốn vay cơ sở hạ tầng tại những quốc gia đang phát triển Châu Á.

Tại Châu Á, xây dựng và nâng cấp cơ sở hạ tầng đang là một đòi hỏi hết sức bức thiết. Dù ADB và WB đã đóng góp rất nhiều trong cấp vốn, thế nhưng những thể chế hiện hành này vẫn chưa đáp ứng được quy mô quá lớn về nhu cầu đối với cơ sở hạ tầng. Giải pháp giúp hỗ trợ cho con số 8.000 tỷ USD thiếu hụt theo tính toán của ADB cho lĩnh vực hạ tầng như AIIB sẽ có ý nghĩa rất lớn đối với sự tăng trưởng của các nền kinh tế khu vực. Thông qua kết nối và thúc đẩy hội nhập kinh tế, sáng kiến này sẽ giúp thu hẹp khoảng cách thu nhập giữa các nước cũng như duy trì vai trò của các nền kinh tế Châu Á như là động lực chính của tăng trưởng toàn cầu trong thời gian tiếp theo.

Đỗ Ánh

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] U.S. Government Printing Office (2014), “Re – balancing the Rebalance: Resourcing U.S. diplomatic strategy in the Asia – Pacific region”, United States Senate, One Hundred Thirteenth Congress, Second Session, April 17, 2014, https://www.foreign.senate. gov/imo/media/doc/872692.pdf

[2] Obama, B. (2016), “The TPP would let America, not China lead the way on global trade”, Washington Post. www.washingtonpost.com/opinions/president-obama-the-tpp-wouldlet-america-not-China-lead-the-way-on-global-trade/2016/0502/680540e4-0fd0-11e6-93ae-50921721165d_story.html