1. Một số đặc điểm nổi bật của kinh tế Nhật Bản năm 2021

1.1. Các chỉ số kinh tế quan trọng

1.1.1. Tốc độ tăng trưởng GDP thấp do đại dịch Covid 19

Năm 2021, tốc độ tăng trưởng GDP của Nhật Bản có chiều hướng giảm so với năm 2020. Tổng sản phẩm trong nước (GDP) tính theo quý có sự tăng giảm không đều đặn. Các chuyên gia kinh tế đã dự báo tốc độ tăng trưởng GDP trung bình cả năm sẽ đạt 2,5%. Trong đó, Quý 1: -4,1%; Quý 2: 1,9%; Quý 3: -3%, Quý 4 dự báo: 3,4% (Biểu đồ 1)

Biểu đồ 1: Tốc độ tăng trưởng GDP hàng năm, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/gdp-growth-annualized\

GDP Nhật Bản trong quý I đã giảm 5,1% so với cùng kỳ năm ngoái sâu hơn mức dự báo giảm 4,6% mà giới phân tích đưa ra trước đó. Nguyên nhân chính khiến GDP quý 1 của Nhật giảm mạnh là do tiến trình tiêm chủng chậm chạp và số ca nhiễm mới Covid-19 tăng mạnh gây suy yếu hoạt động tiêu dùng. Tiêu dùng tư nhân giảm 1,4%. Nhiều nhà phân tích kỳ vọng nền kinh tế lớn thứ ba thế giới sẽ phục hồi trong quý này khi kiểm soát được dịch bệnh, tuy nhiên, tình trạng tắc nghẽn sản xuất toàn cầu ngày càng trầm trọng, gây ra rủi ro ngày càng tăng đối với Nhật Bản khi nước này phụ thuộc lớn vào xuất khẩu. Sự sụt giảm lớn hơn nhiều so với dự kiến ​​do những hạn chế của chuỗi cung ứng, khiến sản lượng ô tô và chi phí đầu tư bị ảnh hưởng nặng nề. Ngoài ra, đầu tư cố định cũng giảm 1,4% thay vì tăng 1,1% như dự báo. Xuất khẩu quý 1 của Nhật tăng 2,3% nhờ nhu cầu toàn cầu khởi sắc, nhưng mức tăng này đã giảm nhiều so với mức tăng 11,7% đạt được trong quý 4/2020. Tuy trong quý 2, nền kinh tế đã có một sự khởi sức với mức tăng trưởng 1,9% vẫn không thể kéo lại sự suy giảm mạnh trong các quý I và III. Theo Alvin Liew, nhà kinh tế cấp cao tại United Overseas Bank đã bình luận: “Mặt tích cực đối với Nhật Bản là sự phục hồi sản xuất vẫn đang diễn ra giúp duy trì tăng trưởng trong bối cảnh việc triển khai vắc xin đang tăng tốc, ngay cả khi các dịch vụ vẫn còn yếu. Sự chú ý sẽ được tập trung vào các diễn biến chính trị trong nước sau khi Thủ tướng Suga từ chức và tân Thủ tướng có khả năng đưa ra nhiều kích thích tài khóa hơn để giúp nền kinh tế vượt qua làn sóng nhiễm Covid-19 mới […]. Nhìn chung, chúng tôi vẫn kỳ vọng Nhật Bản sẽ tiếp tục quỹ đạo tăng trưởng và duy trì tăng trưởng GDP cả năm ở mức 2,5% vào năm 2021”.

1.1.2. Cán cân thương mại không bền vững

Trong năm 2021, lĩnh vực thương mại quốc tế của Nhật Bản vẫn bấp bênh, không ổn định. Mức thặng dư thương mại cao nhất trong năm được ghi nhận là 657,823 tỷ yên vào tháng 3/2018, tăng vọt từ mức thâm hụt 327,164 tỷ yên trong tháng 1/2021(Biểu đồ 2). Tuy nhiên mức thặng dư chỉ duy trì đến hết tháng 7/2021 còn sang đến tháng 8 và tháng 9 có mức thâm hụt đáng kể. Đặc biệt là mức thâm hụt mạnh nhất là 637,167 tỷ yên trong tháng 8/2021. Nguyên nhân chủ yếu do đồng yên mất giá và giá dầu thô tăng vọt, đặc biệt là nhập khẩu vaccine ngừa COVID-19 đã đẩy mặt hàng y tế tăng tới 75,9%. Kim ngạch nhập khẩu của Nhật Bản trong tháng 8/2021 tăng 44,7%, đạt 7.241,1 tỷ yên trong khi xuất khẩu tăng chỉ tăng 26,2% lên 6,6 nghìn tỷ yên. Cán cân thương mại tại Nhật Bản trung bình đạt 3486 tỷ JPY từ năm 1963 đến năm 2021, đạt mức cao nhất mọi thời đại là 7681,69 tỷ JPY vào tháng 3 năm 2008 và mức thấp kỷ lục là 105,08 tỷ JPY vào tháng 1 năm 1963.

Nhìn chung, các số liệu về thương mại trong năm 2021 đã cho thấy một sự tụt giảm trong các hoạt động thương mại quốc tế của Nhật Bản do đại dịch Covid 19 vẫn diễn biến hết sức phức tạp.

Biểu đồ 2: Cán cân thương mại Nhật Bản năm 2021, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/balance-of-trade

Biểu đồ 3: Xuất khẩu của Nhật Bản năm 2021, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/exports

Biểu đồ 4: Nhập khẩu của Nhật Bản năm 2021, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/imports

1.1.3. Chỉ số niềm tin kinh doanh ổn định .

Chỉ số niềm tin kinh doanh ổn định (tiếng Anh: Business Confidence Index, viết tắt: BCI) là một chỉ số hàng đầu trong việc đo lường sức khỏe tổng thể của nền kinh tế. Chỉ số niềm tin kinh doanh là một chỉ số hàng đầu cho sự phát triển trong tương lai ở các quốc gia. Về cơ bản, niềm tin kinh tế và kinh doanh cho thấy sự lạc quan mà các nhà quản lí doanh nghiệp có về triển vọng của điều kiện kinh tế ở một quốc gia hoặc khu vực. Nó cũng thể hiện tổng quan về cách mà mọi người thấy trước được nền kinh tế.

Theo cuộc khảo sát doanh nghiệp Tankan của Ngân hàng trung ương NhậtBản (BoJ) chỉ số niềm tin kinh daonh của các nhà sản xuất lớn tại Nhật Bản ở mức tăng 18 điểm trong quý 3 năm 2021 từ mức 14 điểm trong quý 2 và cao hơn mức đồng thuận của thị trường là 13 điểm. Đây là lần tăng thứ 5 liên tiếp và là mức cao nhất kể từ quý 4 năm 2018, do nền kinh tế phục hồi từ cuộc khủng hoảng COVID-19. Tình cảm được cải thiện giữa các công ty sản xuất bột giấy & giấy; hóa chất; sắt thép; vật liệu cơ bản; máy móc sản xuất; máy móc định hướng kinh doanh; dầu mỏ và các sản phẩm than đá; kim loại đã qua xử lý; thực phẩm & đồ uống; kim loại đã qua xử lý; máy móc và chế biến điện. Đồng thời, tâm lý không thay đổi đối với các công ty sản xuất kim loại màu và máy móc đa năng. Chỉ số tâm lý của các công ty lớn không phải nhà sản xuất tăng lên 2 điểm từ 1 điểm và đánh bại dự báo là 0 điểm. Trong khi đó, các công ty lớn dự kiến sẽ tăng chi tiêu vốn lên 10,1% trong quý 3, đánh bại kỳ vọng 9,1% và tăng nhanh từ mức tăng 9,6% trong quý 2.

Biểu đồ 5: Chỉ số niềm tin kinh doanh của các doanh nghiệp Nhật Bản năm 2021, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/business-confidence

1.1.4. Chi tiêu của người tiêu dùng Nhật Bản

Chi tiêu của người tiêu dùng ở Nhật Bản, chiếm khoảng một nửa GDP của cả nước, đã giảm 1,1% xuống 285.594,6 tỷ yên trong quý 3 năm 2021 từ 288.879,9 tỷ yên trong quý hai. Các số liệu mới nhất phản ánh doanh số bán xe hơi giảm mạnh và lĩnh vực dịch vụ tiếp tục yếu kém, do các thành phố lớn của Nhật Bản đang trong tình trạng khẩn cấp COVID-19 trong phần lớn thời gian của quý thứ ba. Chi tiêu cho thực phẩm, giải trí và đi lại tăng so với cùng kỳ năm ngoái trong khi chi tiêu cho đồ điện tử tiêu dùng, thanh toán tiện ích và khẩu trang giảm. Thế vận hội mùa hè Tokyo, diễn ra từ ngày 23 tháng 7 đến ngày 8 tháng 8, cũng không thể tăng chi tiêu vì khán giả bị cấm tham gia hầu hết các sự kiện.

Biểu đồ 6: Chỉ số chi tiêu của người tiêu dùng ở Nhật Bản năm 2021 và dự báo năm 2022, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/consumer-spending

Dự báo là chi tiêu của người tiêu dùng trong năm 2022 sẽ tăng cao do dịch đã phần nào được kiểm soát, người dân đã đc tiêm đầy đủ vaccine và chính phủ cũng đang nơi lỏng các hạn chế đi lại. Người dân có thể sẽ thoải mái hơn trong việc chi tiêu sắp tới.

1.1.5. Nhật Bản gặp phải vấn đề giảm phát

Năm 2021, Nhật Bản đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng kinh tế do tình trạng giảm phát kéo dài. Khi giảm phát diễn ra, giá cả giảm và đồng tiền có giá hơn, nhà đầu tư sẽ muốn giữ nhiều tiền mặt và tiêu ít hơn. Điều này tạo cú sốc cho nền kinh tế khi mà nền kinh tế bị thiếu vốn luân chuyển. Điều này cũng không khuyến khích việc vay mượn với viễn cảnh phải tốn nhiều tiền để trả lại số tiền đã vay mượn, do đồng tiền ngày càng mạnh lên. Giảm phát thúc đẩy giảm lương người lao động khi mà hoạt động kinh doanh cần phải điều tiết trở lại cho những thua lỗ do việc giảm giá gây ra.

Ngày 28/10, Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) đã quyết định hạ dự báo về lạm phát và tăng trưởng của nền kinh tế nước này trong tài khóa 2021, song vẫn giữ nguyên chính sách tiền tệ siêu lỏng. Sau cuộc họp chính sách, BOJ đưa ra dự báo nền kinh tế Nhật Bản có thể sẽ tăng trưởng ở mức 3,4% trong tài khóa 2021, thấp hơn 0,4 điểm phần trăm so với dự báo trước đó, trong khi chỉ số giá tiêu dùng (CPI) cơ bản sẽ ở mức 0%, thấp hơn so với con số 0,6% trước đó. Trong thông báo phát hành sau hai ngày họp, BOJ nhấn mạnh nền kinh tế Nhật Bản đang trong xu hướng hồi phục cho dù vẫn đang ở trong hoàn cảnh khó khăn do ảnh hưởng của dịch COVID-19 ở trong và ngoài nước. Mặc dù vậy, BOJ vẫn nâng dự báo tăng trưởng của nền kinh tế trong tài khóa 2022 từ 2,7% lên 2,9%. Để hỗ trợ cho đà phục hồi vẫn còn mong manh của nền kinh tế, BOJ đã quyết định duy trì chương trình kiểm soát “đường cong lãi suất” khi giữ nguyên lãi suất ngắn hạn ở mức âm 0,1% và lãi suất trái phiếu chính phủ kỳ hạn 10 năm ở mức khoảng 0% nhằm duy trì lãi suất cho vay đối với hộ gia đình và doanh nghiệp ở mức thấp.

Bên cạnh đó, BOJ sẽ tiếp tục chương trình mua chứng chỉ ETF với mức tối đa là 12.000 tỷ yen (106 tỷ USD)/năm, đồng thời giữ nguyên hỗ trợ vốn cho các doanh nghiệp gặp khó khăn vì đại dịch. Với quyết định trên, BOJ đang đi ngược xu hướng với nhiều ngân hàng trung ương lớn khác trên thế giới như Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) và Ngân hàng Trung ương Châu Âu (ECB).

Biểu đồ 7: Chỉ số lạm phát ở Nhật Bản năm 2021, Nguồn: https://tradingeconomics.com/japan/inflation-cpi

1.1.6. Lương trung bình ở Nhật Bản

Công nhân Nhật Bản dường như hướng tới mức tăng lương lớn nhất trong hai thập kỷ khi các công ty dẫn đầu bởi lĩnh vực hậu cần và bán lẻ cạnh tranh để giành lấy một phần của lực lượng lao động đang ngày càng thu hẹp của đất nước. Các doanh nghiệp đã tăng lương trung bình 2,41% trong năm nay, theo dữ liệu được Nikkei thu thập tính đến ngày 3 tháng 4. Mức tăng này - bao gồm lương cơ bản và lương thâm niên - đứng đầu mức tăng trung bình của năm ngoái là 0,35 điểm phần trăm , mức tăng trưởng đầu tiên như vậy trong ba năm. Về giá trị, lương hàng tháng tăng trung bình 7,527 yên (70 USD), cũng là mức cao nhất kể từ năm 1998.

Mức lương tăng ở Nhật Bản thường là do các nhà sản xuất thúc đẩy. Nhưng các nhà sản xuất phi sản xuất đã dẫn đầu năm nay lần đầu tiên kể từ năm 1997. Họ tăng lương 2,79%, mức tăng cao nhất trong 21 năm và hơn nửa điểm so với mức tăng từ các nhà sản xuất. Các nhà cung cấp dịch vụ hậu cần và các công ty trong ngành dịch vụ nói riêng đang làm việc chăm chỉ hơn để thu hút nhân viên. Yamato Transport đã đồng ý tăng đầy đủ 11.000 yên lương cơ bản hàng tháng, tương đương 3,64%, theo yêu cầu của liên đoàn lao động của đơn vị Yamato Holdings trong các cuộc đàm phán tiền lương hàng năm. Lĩnh vực hậu cần đã ban hành mức tăng lương trung bình là 3,39%, cao nhất trong tất cả các ngành và là ngành duy nhất có mức tăng trung bình vượt quá 10.000 yên. Ngành công nghiệp này đang phải vật lộn để bắt kịp với sự gia tăng nhu cầu đối với các lô hàng thương mại điện tử. Một siêu thị Life Corp ở trung tâm Tokyo. Chuỗi cửa hàng tạp hóa sẽ tăng lương cho cả công nhân toàn thời gian và bán thời gian. (Ảnh của Takuya Imai).

Các cửa hàng bách hóa và siêu thị tăng lương 2,53%. Chuỗi cửa hàng tạp hóa Life Corp sẽ tăng lương cho nhân viên toàn thời gian thêm 3,86%, đồng thời cam kết tăng lương cho nhân viên bán thời gian.

Các nhà sản xuất đã tăng lương lên 2,27%, chỉ hơn 0,18 điểm so với năm 2017. Toyota Motor, công ty có khả năng đạt lợi nhuận ròng kỷ lục cho năm tài chính kết thúc vào tháng 3, đã đồng ý tăng lương 3,3% nhưng không công bố số liệu cụ thể về đồng yên.

Trần Ngọc Nhật

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

Tài liệu tham khảo:

1. Japan Annualized GDP Shrinks More than Expected, https://tradingeconomics.com/japan/gdp-growth-annualized
2. Japan Q3 Business Sentiment Highest in Nearly 3 Years, https://tradingeconomics.com/japan/business-confidence
3. Japan's workers win biggest pay raises in 20 years, https://www.newsonjapan.com/html/newsdesk/article/122707.php
4. Japan Cabinet OKs record stimulus package to fix economy, https://www.newsonjapan.com/html/newsdesk/article/132549.php
5. Olympic Tokyo 2020 – Ván cược của nền kinh tế Nhật Bản, https://antg.cand.com.vn/Kinh-te-Van-hoa-The-Thao/olympic-tokyo-2020--van-cuoc-cua-nen-kinh-te-nhat-ban-i622677/
6. BoJ vẫn duy trì chính sách tiền tệ siêu lỏng, https://bnews.vn/boj-van-duy-tri-chinh-sach-tien-te-sieu-long/218773.html
7. Chính phủ Nhật Bản thông qua dự luật phê chuẩn RCEP, https://www.vietnamplus.vn/chinh-phu-nhat-ban-thong-qua-du-luat-phe-chuan-rcep/696445.vnp
8. Nhật Bản đầu tư vào phát triển công nghệ sản xuất chất bán dẫn, https://www.vietnamplus.vn/nhat-ban-dau-tu-vao-phat-trien-cong-nghe-san-xuat-chat-ban-dan/716885.vnp
9. Nhật Bản đầu tư khủng sản xuất vaccine Covid-19 'cây nhà lá vườn', https://baoquocte.vn/nhat-ban-dau-tu-khung-san-xuat-vaccine-covid-19-cay-nha-la-vuon-139328.html
10. Quốc hội Nhật Bản thông qua ngân sách kỷ lục cho tài khóa 2021, https://www.vietnamplus.vn/quoc-hoi-nhat-ban-thong-qua-ngan-sach-ky-luc-cho-tai-khoa-2021/701600.vnp
11. Sống chung an toàn với COVID-19: Nhật Bản rút ngắn thời gian cách ly đối với người nhập cảnh vì mục đích kinh doanh, https://ncov.vnanet.vn/tin-tuc/song-chung-an-toan-voi-covid-19-nhat-ban-rut-ngan-thoi-gian-cach-ly-doi-voi-nguoi-nhap-canh-vi-muc-dich-kinh-doanh/d0448423-9f80-4a34-ab6d-1306b0dc0083