1. Bối cảnh kinh thành Heian

Ngày 22 tháng 10 năm Diên Lịch thứ 30 (tức là năm 794), Hoàng đế Kanmu (Hoàng Vũ) đã quyết định dời kinh đô từ Nagaoka-kyo (nay là thành phố Nagaoka-kyo thuộc phủ Kyoto) về Heian, nơi đóng quân của Kadono và Otagi. Ngày 28 tháng 10 cùng năm, Hoàng đế ban chiếu dời đô, trong đó nhấn mạnh lý do “đây là vùng sơn thủy hữu tình, giao thông thuận tiện”, và quả nhiên, sau này vùng phía nam kinh đô Kyoto được mệnh danh là “Sơn bối quốc” (quốc gia tựa lưng vào núi) hay “Sơn thành quốc” (đất nước lấy núi làm thành). Kinh đô Heian được xây dựng bao bọc bởi phía bắc, đông, tây đều là núi như vậy, lại có hai con sông lớn chảy qua là sông Kamogawa và Katsura gawa nên còn được gọi là vùng “Sơn tử thủy minh” (山柴水明) tức núi tím sông trong, đẹp như một bức tranh. Tuy nhiên, lý do thực sự của việc dời đô lúc đó là nhằm ngăn chặn thế lực chính trị lớn của tầng lớp quý tộc và tăng lữ, xây dựng một nền chính trị mới.

Trong thời đại Heian (794-1185), suốt gần 4 thế kỷ, nhiều cung điện, đền đài, miếu mạo… đã được xây dựng khiến cho nơi đây trở thành biểu tượng của một thời kỳ hoàng kim của nghệ thuật kiến trúc, mỹ thuật, tôn giáo Nhật Bản.

Tuy nhiên, từ khi Heian được lấy làm kinh đô, dân số tăng lên, điều kiện vệ sinh môi trường kém trở thành vấn đề hết sức trầm trọng của kinh đô thời đó. Nhật Bản ký lược có ghi “Đặc biệt là làm thế nào để xử lý được chất thải của người,  động vật và rác thải (lược)..., những rác thải vượt quá giới hạn xử lý của tự nhiên và con người đã trở thành vấn đề nghiêm trọng”[1]. Nước thải sinh hoạt, phân, xác động vật chết không được xử lý thấu đáo đã làm cho kinh đô Heian thời đó trở thành một “đô thị bốc mùi xú uế” (悪臭の漂う都)[2] do vấn đề mất vệ sinh và ô nhiễm. Trong điều kiện môi trường ô nhiễm và vệ sinh kém như vậy, tất nhiên, dịch bệnh lan tràn là điều khó tránh khỏi. Đặc biệt là vào mùa hè, do nhiệt độ và độ ẩm quá cao, thức ăn dễ ôi thiu làm con người mắc bệnh. Kinh đô Heian còn có mùa mưa kéo dài cho tới mùa bão, nước sông Kamogawa tràn ra hai bên bờ, làm cho các khu phố bị ngập lụt. Cứ mỗi trận lụt như vậy lại đưa rác và các chất bẩn đi khắp nơi. Những cư dân nhiễm bệnh cũng nhanh chóng truyền bệnh đi các nơi, khiến kinh thành Heian ngày ấy trở thành một ổ dịch lớn lan tràn.

2. Tín ngưỡng thờ Dịch thần và Thiên vương

Tất nhiên, hiện nay chúng ta đều biết hiện trạng trên là kết quả của môi trường kém vệ sinh. Thế nhưng, những người dân sống ở kinh đô Heian thời đó chưa có những tri thức khoa học như vậy. Họ lý giải nguyên nhân bùng phát dịch bệnh là do những ác linh (怨霊 - linh hồn ác) của những người tử trận trong cuộc chiến tranh giành quyền lực gây ra và do Dịch thần (vị thần dịch bệnh) từ nước ngoài mang đến (行疫神(ぎょうえきじん) - Hành dịch thần). Ác linh của những người lính tử trận, thần dịch bệnh, thiên tai và những hiện tượng thời tiết dị thường được người dân thời ấy đồng nhất thành nguyên nhân gây ra dịch bệnh và để đối phó với điều này, họ tổ chức dâng lễ vật, gọi là lễ tế thần Goryoe (御霊会(ごりょうえ)). Lễ tế thần - Goryoe là nghi thức hành lễ nhằm đem lại niềm vui cho các vị thần, hòng tránh được thiên tai, dịch bệnh và những điều đáng sợ do các ác linh và thần dịch bệnh đem đến. Những ghi chép về Goryoe - lễ tế thần có ghi lại rằng khoảng đầu thế kỷ thứ 10 đến giữa thế kỷ thứ 11 là thời gian  các nghi lễ tế thần được tổ chức nhiều nhất.

Ảnh 1: Đền Yasaka, Kyoto

Ảnh 2: Tượng Ngưu đầu thiên vương ở đền Yasaka

Ảnh 3: Nơi làm lễ Goryoe (cúng tế dịch thần và các linh hồn)

Chẳng bao lâu, ở kinh thành Heian đã hình thành tín ngưỡng sùng bái Thần chết - vị thần uy nghiêm - đáng sợ nhất - đối tượng chính của các nghi lễ cúng tế Goryoe. Tín ngưỡng thờ các linh hồn - 御霊信仰(ごりょうしんこう) và tín ngưỡng thờ cúng vị thần gây ra dịch bệnh “Hành dịch thần” (行疫神(ぎょうえきじん)), “Ngưu đầu thiên vương” (牛頭天王(ごずてんおう)) đã ra đời như vậy. Những người theo tín ngưỡng này tin rằng họ sẽ được bảo vệ bởi những vị thần hung dữ và đáng sợ, do đó, họ đã nhanh chóng xây dựng những đền thờ các vị thần này. Có thể nói, đền Yasaka đã được xây dựng trên cơ sở tín ngưỡng ra đời từ cuộc sống thường ngày của người dân kinh kỳ thời ấy.

Mặc dù đền Yasaka khởi nguồn được xây dựng từ tín ngưỡng thờ Thiên vương nhưng vị thần chủ tế của đền Yasaka hiện nay - Susano ono  mikoto là vị thần có nguồn gốc từ Ấn Độ được du nhập vào Nhật Bản vào thời kỳ Edo. Vị thần này được các tín đồ của đền Yasaka hợp nhất với Ngưu đầu Thiên vương, do vậy, nhiều ý kiến cho rằng đền Yasaka thuộc hệ thờ Thiên vương.

Ngày nay, ngoài vị thần được thờ chính là là Susano ono  mikoto, trong điện chính còn thờ thần Kushinada-hime và 11 bài vị của các vị thần khác. Ngoài ra, trong khu đất của đền còn có khoảng 14 điện thờ nhỏ thờ nhiều vị thần linh, tiêu biểu như Dịch thần xã thờ Sominshourai. Còn có thể thấy miếu thờ các vị thần Amaterasu omikami, Ookuni nushi, Sarutahiko... Tín ngưỡng thờ thần phức hợp như vậy đã lan ra toàn nước Nhật. Trong cuốn Do trư lược ký của ngôi đền chính, ghi chép vào những năm Minh Trị, thì từ Hokkaido đến Kyushu có đến 3.053 ngôi đền Gion. Những ngôi đền gọi là Thiên vương xã, Bát trọng đàn thần xã đều được coi là Gion san. Hiện nay, thỉnh thoảng vẫn có lễ tập trung tín đồ của các Gion-san trên toàn quốc.

Vậy, Gion-san là vị thần nào? Cũng theo Do trư lược ký ghi chép lại thì Gion san nắm giữ rất nhiều vai trò: trước hết là tiễu trừ dịch bệnh, bình ổn bệnh tật,  thanh trừ cái ác, có vị thần đem tới sự mát mẻ, thần trị thủy, thần nước (Thủy thần),  thần lúa, thần coi sóc việc nông nghiệp (Nông nghiệp thần), thần núi (Sơn lâm thần), thần coi sóc việc buôn bán, Tổ thần Waka (Hòa ca) và các vị thần được thờ ở trung tâm Kyoto như Thị thần; Thổ thần và Thần tài... Tóm lại, cũng giống như các vị thần khác được thờ cúng ở Nhật Bản, Gion-san mang vai trò phức hợp, bảo vệ cuộc sống của người bình dân ở kinh thành, do đó, thu hút được sự thành kính của họ.

Ngay từ năm 869 (năm Jougan (貞観) thứ 11), vào mùa hè, lễ hội Gion đã được tổ chức ở đền Yasaka với các nghi thức cúng tế và tuần hành rước kiệu tương tự như hình thức tồn tại cho đến ngày nay.

3. Lễ hội Gion

Mặc dù cho đến nay, từ những cứ liệu lịch sử, vẫn còn chưa rõ buổi ban đầu  ai là người duy trì việc thờ cúng Ác linh và các vị thần thuộc hệ Thiên vương, nhưng có một điều chắc chắn rằng, vượt lên giới hạn của các gia đình quyền thế, quý tộc thời đó, đền thờ Gion (đền Yasaka) đã thu hút sự thăm viếng và cúng tế của phần lớn người dân trong kinh thành Heian lúc đó như một tín ngưỡng quan trọng trong cuộc sống của họ.

Ranh giới của đền Gion, tức là khu vực tập trung các tín đồ của đền Yasaka bắt đầu từ con đường Đông đại lộ, phía tây kéo dài đến đường Senbon dori (Thiên bản lộ), phía bắc kéo dài từ đường Nijoiu-dori (Nhị điều), phía Nam đến Matsubara-dori (Tùng nguyên). Nói chung, khu vực tín đồ của đền nằm trong một hình chữ nhật kéo dài, được bao bọc bởi 4 đại lộ lớn. Trong khu vực này bao gồm rất nhiều phố nhỏ (machi, đĩnh). Mỗi một con phố thông thường đều có những ngôi nhà được xây dựng hướng ra đường chính, đó là nguyên tắc xây dựng nhà ở Kyoto. Sau khi người ta xây dựng kinh đô Heian, các con phố đều được xây dựng trên nguyên tắc ô bàn cờ. Cứ mỗi cạnh này đến các cạnh kia của ô bàn cờ, người ta xây dựng 1 khu phố. Trong những khu phố ấy, vào mùa hè, người ta dựng các kiệu Yama và Hoko. Hiện nay có 23 phố Yama và 9 phố Hoko (tài liệu năm 2008). Trên những cỗ kiệu Yama người ta trang trí búp bê, kiệu yama là những cỗ kiệu do nhiều người khênh. Hiện nay, thay cho việc khênh kiệu, người ta gắn các bành xe dưới cỗ kiệu để có thể kéo đi được. Kiệu Hoko thì có hình dáng lớn hơn kiệu Yama, cỗ kiệu Naginata hoko lúc nào cũng được chọn đi đầu trong đám diễu hành các cỗ kiệu vào ngày hội Gion có chiều cao tới 21m. Kiệu Tsuki hoko còn cao trên dưới 27m. Kiệu Fune hoko là kiệu hình chiếc thuyền lớn... Những cỗ kiệu này là kiểu kiệu ngay từ đầu đã có bánh xe, được nhiều người dùng dây để kéo đi. Có những cỗ kiệu trước đây vốn là kiệu Yama, nhưng lại được làm với hình dáng giống như kiệu Hoko. Những cỗ kiệu Yama hay Hoko như vậy đều là do 32 phố nằm trong khu vực đệ tử của đền Yasaka sinh sống bảo quản, trang trí và trình diễn trong đám rước kiệu. Cứ như vậy, mỗi phố, hoặc là đóng góp kiệu yama, hoặc là đóng góp kiệu hoko để tạo thành một đám rước tráng lệ trong lễ hội Gion. Ngay cả tên các con phố từ lâu đời đã được gắn với tên cỗ kiệu Yama hoặc Hoko mà phố đó sở hữu (quản lý). Ví dụ như: Kikusui boko-cho là phố sở hữu kiệu Kikusui hoko, Tenjin yama-cho là phố sở hữu kiệu Tenjin yama. Cũng có những phố trước kia có sở hữu kiệu yama hoặc hoko nhưng nay không còn nữa, song tên phố thì vẫn được giữ lại, gắn với tên của loại kiệu mà họ đã từng sở hữu, ví dụ như Tourou yama-cho...

Mỗi phố Yama-Boko không chỉ có trách nhiệm lớn trong việc bảo quản, tu bổ, mà hàng năm họ còn trang trí những cỗ xe kiệu Yama hay Hoko lộng lẫy để tham gia vào đám diễu hành trong lễ hội Gion ngày 17/7 hàng năm, có nhiều phố còn rước theo cả những vị thần mà họ thờ phụng. Nếu như có những phố rước xe kiệu Thần mưa (霰天神(あられてんじん)山(やま)), rước Ngưu thần (油天神山(あぶらてんじんやま)), thì cũng có phố rước kiệu Bát phàm (八幡山(はちまんやま)), phố Kanon-yama (観音山) rước tượng Quan âm Mộc Liễu (楊柳観音(ようりゅうかんのん)), phố Uchide-yama rước tượng Thần an sản - Thần công Hoàng hậu (神功星后), kiệu Taishi-yama rước vị thần của phố họ là Thánh đức Thái tử (聖徳太子(しょうとくたいし))... mỗi vị thần đều có kiệu rước riêng của từng phố như vậy. Mỗi cỗ kiệu Yama hoặc Hoko dường như còn phản ánh cả một nền giáo dưỡng mà người dân phố cổ nơi đó trân trọng, trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Và cứ như vậy, quanh năm họ làm việc miệt mài để một ngày trong năm được tỏa sáng, để được cho cả Thế giới thấy hàng ngàn năm lịch sử gánh trên đôi vai đầy tự hào của họ./.

Ảnh 4: Lễ tuần hành kiệu Yama – Hoko trong lễ hội Gion ở Kyoto

Nhóm nghiên cứu: Ngô Hương Lan, Nguyễn Thị Thu Phương, Phùng Diệu Anh

Đề tài “Tính cộng đồng trong lễ hội truyền thống của Việt Nam và Nhật Bản - một nghiên cứu từ góc độ vốn xã hội”, năm 2016.

[1]Dẫn theo Honda Kenichi (2015), tr.43. (本多健一（2015）『京都の神社と祭り』、中公新書2345)

[2] 本多健一（2015）『京都の神社と祭り』、中公新書2345, P.44.