1. Trung Quốc và Nhật Bản đang hướng tới sự việc nối lại quan hệ hữu nghị?

Năm 2017 là năm đánh dấu kỷ niệm 45 năm bình thường hóa quan hệ Nhật-Trung, cả Trung Quốc và Nhật Bản đều cho thấy càng nhiều dấu hiệu rằng họ đang hướng tới việc nối lại mối quan hệ hữu nghị mà họ chờ đợi từ lâu. Ngày 28 tháng 9 năm 2017, ngay sau khi Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe xuất hiện tại một sự kiện của Trung Quốc ở Tokyo, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị đã gặp ông Yokoi Yutaka, Đại sứ Nhật Bản tại Trung Quốc ở Bắc Kinh. Trong cuộc họp, ông Vương Nghị đã nói với ông Yokoi Yutaka rằng Trung Quốc mong đợi nhiều tin tốt hơn từ phía Nhật Bản.

Theo tạp chí The Diplomat, ông Abe đã xuất hiện buổi lễ kỷ niệm Quốc khánh Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa cũng như lễ kỷ niệm 45 năm bình thường hóa quan hệ song phương tại Đại sứ quán Trung Quốc ở Tokyo vào ngày 28 tháng 9. Đây là lần đầu tiên trong vòng 15 năm khi một Thủ tướng Nhật Bản tham dự sự kiện này. Sự xuất hiện bất ngờ của ông đã được các phương tiện truyền thông Trung Quốc và Nhật Bản coi là động thái rõ ràng nhất của Nhật Bản đối với việc hòa giải với Trung Quốc trong những năm gần đây”.

Ông Vương Nghị cũng đã gặp ông Yokoi Yutaka ở Bắc Kinh và gửi một tín hiệu thiện chí tới Nhật Bản. Ông nói: “Trong 45 năm qua, quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản đã đạt được những tiến bộ quan trọng bất chấp mọi khó khăn. Chúng ta nên trân trọng những nỗ lực của các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Nhật Bản thế hệ trước và tiếp tục cải thiện và phát triển quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản. Đây là trách nhiệm lịch sử của hai bên”.

Đặc biệt, ông Vương Nghị đã nhấn mạnh rằng sự tham dự của ông Abe vào sự kiện của Trung Quốc là tin tốt lành đối với Trung Quốc. Ông nói thêm: “Chúng tôi mong chờ nhiều tin tốt hơn về quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản hơn là tin xấu tiếp sau tin tốt. Chúng tôi hy vọng rằng chính phủ Nhật Bản có thể áp dụng một chính sách tích cực hơn đối với Trung Quốc, hành động nhiều hơn để thúc đẩy hợp tác song phương và quan hệ Trung-Nhật có sự tác động qua lại vững chắc thay vì lùi một bước hoặc thậm chí lùi hai bước sau khi tiến một bước”.

Trong khi đó, lần đầu tiên trong vòng 10 năm, Thủ tướng Shinzo Abe và Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã trao đổi những thông điệp chúc mừng, chào mừng kỷ niệm 45 năm bình thường hóa quan hệ Trung–Nhật. Trên thực tế, cả Trung Quốc và Nhật Bản thường xuyên gửi tín hiệu cho nhau theo cách trực tiếp hoặc gián tiếp trong những tháng gần đây.

Về phía Nhật, chính quyền ông Abe cho biết họ sẽ tham gia vào Sáng kiến “Một vành đai, một con đường” của Trung Quốc và sẽ cân nhắc tham gia vào Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng châu Á do Trung Quốc dẫn đầu. Hơn nữa, vào ngày 15 tháng 8 năm 2017, ngày đánh dấu sự đầu hàng của Nhật Bản trong Thế chiến 2, cả ông Abe lẫn các thành viên trong nội các của ông đều không đến thăm đền Yasukuni; đây là lần đầu tiên trong 37 năm mà không có một thành viên nào trong nội các cầm quyền đến thăm đền thờ nhân sự kiện này. Do đó, tin tức đã được báo cáo rộng rãi ở Trung Quốc.

So với Nhật Bản, các tín hiệu của Trung Quốc lại ít gây chú ý, nhưng cũng tích cực. Vào tháng 7, Trung Quốc đã tổ chức lễ kỷ niệm 80 năm sự kiện Lư Câu Kiều, sự kiện mở đầu Chiến tranh Trung - Nhật vào năm 1937. Tuy nhiên, Trung Quốc đã không tổ chức long trọng sự kiện này vào năm nay, so với lễ kỷ niệm này, vào lễ kỷ niệm lần thứ 77, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đích thân tham dự và phát biểu trước công chúng. Ngoài ra, Trung Quốc đã tổ chức nhiều sự kiện để kỷ niệm 45 năm bình thường hóa quan hệ Nhật-Trung vào tháng 8. Ví dụ, vào ngày 29 tháng 8, một ngàn sinh viên Trung Quốc và Nhật Bản đã được mời tham dự một buổi lễ kỷ niệm ở Bắc Kinh, và phó thủ tướng Trung Quốc Lưu Diên Đông cũng đã gửi thông điệp chúc mừng[1].

Ngày 11 tháng 11 năm 2017, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã gặp Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe bên lề cuộc họp các nhà lãnh đạo APEC tổ chức tại Việt Nam. Theo Tân Hoa Xã, hãng thông tấn chính thức của chính phủ Trung Quốc, trong suốt cuộc họp, mặc dù giọng điệu của ông Tập Cận Bình vẫn còn cứng rắn, nhưng ông đã nói rõ rằng Trung Quốc sẵn sàng cải thiện quan hệ với Nhật Bản.

Ông Tập Cận Bình nói rằng hợp tác cùng có lợi là động lực thúc đẩy mối quan hệ Trung-Nhật, và hai bên cần cải thiện mức độ hợp tác thực tế trong tình hình mới. Cụ thể, ông Tập Cận Bình đã kêu gọi cả hai bên thúc đẩy hội nhập kinh tế khu vực, và thúc đẩy hợp tác trong khuôn khổ của Sáng kiến “Một vành đai, một con đường” - Chính sách đối ngoại đặc trưng của ông Tập Cận Bình.

Tuy nhiên, ông Tập Cận Bình cũng không quên nhắc nhở ông Abe về “những khác biệt lớn” giữa hai quốc gia, bao gồm “lịch sử, Đài Loan và các vấn đề quan trọng về nguyên tắc liên quan đến nền tảng chính trị của quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản”, và yêu cầu ông Abe giải quyết hợp lý những khác biệt này theo “hướng xây dựng”.

Mặc dù vậy, ý kiến ​​của ông Abe về cuộc gặp gỡ của ông với ông Tập Cận Bình có vẻ hơi khác so với phiên bản của Tân Hoa Xã, với một tinh thần lạc quan hơn. Ông Abe nói: “Cuộc họp của chúng tôi được tổ chức trong một bầu không khí thân thiện và thoải mái, và tôi tin rằng chúng tôi đã có một cuộc trao đổi thẳng thắn và cởi mở về các vấn đề quốc tế, bao gồm cả vấn đề Triều Tiên, cũng như quan hệ song phương của chúng tôi. Khi buổi họp kết thúc, Chủ tịch Tập Cận Bình đã nói rằng cuộc họp này là một khởi đầu mới cho quan hệ Nhật-Trung, và tôi hoàn toàn đồng ý”.

Ông Abe đặc biệt chỉ ra rằng ông đã yêu cầu Trung Quốc đóng vai trò cực kỳ lớn trong vấn đề Triều Tiên vào thời điểm gay go này và nói rằng hai bên đã nhất trí tổ chức cuộc họp thượng đỉnh Nhật Bản-Trung Quốc-Hàn Quốc “càng sớm càng tốt”. Tuy nhiên, những chủ đề này đều không được đề cập trong báo cáo của Tân Hoa Xã. Ngày 13 tháng 11, Thủ tướng Shinzo Abe đã gặp Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường bên lề Hội nghị cấp cao ASEAN và Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS) được tổ chức tại Philippines.

Theo Bộ Ngoại giao Trung Quốc, ông Lý Khắc Cường đã đề nghị ông Abe đưa ra các biện pháp cụ thể hơn để thúc đẩy quan hệ kinh tế giữa hai nước, bao gồm tăng cường hợp tác lẫn nhau về kinh tế, thương mại và đầu tư và cùng nhau thúc đẩy các cuộc đàm phán về Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) và Hiệp định thương mại tự do giữa Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc. Ông Lý Khắc Cường cũng cho biết rằng mối quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản đã có “những thay đổi tích cực” gần đây.

Cần lưu ý là Nhật Bản đã tích cực tăng cường quan hệ an ninh với Hoa Kỳ, Ấn Độ và Australia. Bên lề hội nghị cấp cao ASEAN, các quan chức cấp cao của Hoa Kỳ, Nhật Bản, Ấn Độ và Australia vừa tổ chức một hội nghị bốn bên mà nhiều nhà phân tích cho rằng là nhằm chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc. Có vẻ như ông Abe đang cố cân bằng các mối quan hệ với hai siêu cường bằng cách đồng thời thúc đẩy mối quan hệ kinh tế với Trung Quốc và mối quan hệ an ninh với Hoa Kỳ[2].

2. Nhật Bản và Trung Quốc đồng ý thực hiện Đường dây nóng Quản lý khủng hoảng trên biển Hoa Đông

Chính phủ Nhật Bản và Trung Quốc đã đạt được thoả thuận về việc thực hiện cơ chế thông tin liên lạc và quản lý khủng hoảng để tránh các vụ xung đột đường biển và đường hàng không trong các khu vực tranh chấp ở biển Hoa Đông. Theo Bộ Ngoại giao Nhật Bản, cơ chế mà hoạt động như một đường dây nóng giữa hai nước sẽ sớm được vận hành.

Thỏa thuận gần đây nhất mà hãng tin Kyodo của Nhật mô tả là “bước đột phá” là kết quả của cuộc họp gần đây của các quan chức ngoại giao cấp cao của cả hai bên ở Thượng Hải. Thoả thuận về việc thực hiện cơ chế này cũng nói đến việc cải thiện dần dần quan hệ giữa Nhật Bản và Trung Quốc sau Đại hội Đảng lần thứ 19 của Đảng Cộng sản Trung Quốc, tổ chức vào tháng 10. Ngoài ra, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề hội nghị thượng đỉnh APEC tại Việt Nam vào tháng 11. Mặc dù có những dấu hiệu về cải thiện mối quan hệ, các sự cố liên quan đến tàu và máy bay của Trung Quốc trên vùng lãnh hải và không phận của Nhật Bản vẫn còn nhiều trong năm nay.

Theo Kyodo, mặc dù đã có tiến bộ, nhưng các cuộc đàm phán về đường dây nóng đã bị đình trệ giữa những bất đồng về áp dụng cơ chế đối với các sự cố trong vùng lãnh hải và không phận của Nhật Bản xung quanh quần đảo Senkaku (được xác định là 12 hải lý xung quanh hòn đảo). Kyodo cho biết: “Nhật Bản đã yêu cầu lãnh hải và không phận của mình không thuộc phạm vi của cơ chế, do lo ngại rằng Trung Quốc có thể lợi dụng thỏa thuận này để củng cố yêu sách của họ đối với quần đảo bằng cách hiểu theo khuôn khổ mới là nó có quyền hợp pháp tiếp cận quần đảo”. Hai bên đã đạt được thỏa thuận trong tuần này, nhưng chưa công bố, theo đưa tin là nó đã đáp ứng được sự quan tâm pháp lý của cả hai bên.

Các cuộc đàm phán giữa hai nước về cơ chế được chính thức gọi là Cơ chế Liên lạc Hàng hải Nhật Bản-Trung Quốc (JCMCM) đã được tiến hành dưới một số hình thức trong một thập kỷ. Tuy nhiên, cuộc hội đàm cấp cao giữa Nhật Bản và Trung Quốc về các vấn đề Hàng hải đã được thiết lập vào năm 2012. Ngoài đường dây nóng khẩn cấp, hai bên đã đồng ý tại cuộc hội đàm về JCMCM cũng bao gồm một loạt các biện pháp quản lý khủng hoảng và xây dựng lòng tin khác bao gồm các giao thức truyền thông chuẩn hóa giữa các tàu thực thi pháp luật dân sự của họ và các cuộc họp đánh giá hàng năm[3].

Trương Phan Thanh Thủy, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Charlotte Gao, Are China and Japan Moving Towards a Rapprochement?

https://thediplomat.com/2017/10/are-china-and-japan-moving-towards-a-rapprochement/

[2] Charlotte Gao, China-Japan Relations Move Toward a ‘New Start’

https://thediplomat.com/2017/11/china-japan-relations-move-toward-a-new-start/

[3] Ankit Panda, Japan, China Agree to Implement East China Sea Crisis Management Hotline

https://thediplomat.com/2017/12/japan-china-agree-to-implement-east-china-sea-crisis-management-hotline/