Trong bối cảnh môi trường chiến lược khu vực châu Á-Thái Bình Dương có sự thay đổi đáng kể, Nhật Bản cho rằng không một quốc gia nào có thể tự mình duy trì hòa bình, ổn định hay giải quyết có hiệu quả các thách thức đặt ra, vì thế nước này ngày càng coi trọng việc phối hợp và hợp tác với các đối tác, đồng minh; sẵn sàng tham gia các biện pháp an ninh tập thể và gìn giữ hòa bình quốc tế (PKO) để bảo đảm hòa bình, ổn định. Quan điểm này được khẳng định tại Hội nghị Sang-gri La diễn ra ở Singapore (năm 2014) khi Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã cam kết “để đóng góp nhiều hơn nữa, tích cực hơn nữa cho hòa bình, ổn định ở châu Á, Nhật Bản sẽ hỗ trợ tối đa cho Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN)”[1].

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã và đang tiếp tục xây dựng, duy trì vai trò thông qua việc tạo dựng các cấu trúc an ninh mới ở khu vực lấy ASEAN làm trung tâm. Trong thế kỷ 20, ASEAN đã thiết lập các thể chế khu vực như “Tuyên bố về sự Hòa hợp ASEAN”, “Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác Đông Nam Á” (TAC), “Diễn đàn Khu vực ASEAN” (ARF), “Hiệp ước Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân” (SEANWZ). Bước sang thế kỷ 21, ASEAN đã khởi xướng lập nên “Hội nghị thượng đỉnh Đông Á” (EAS) với sự tham gia của 10 nước ASEAN và 8 đối tác là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Australia, NewZealand, Nga và Mỹ. Năm 2010, ASEAN chủ động xây dựng nên định chế Hội nghị quốc phòng ASEAN mở rộng (ADDM+), một cơ chế hợp tác quốc phòng giữa 18 thành viên như trên. Ngoài ra, thông qua cơ chế ARF, ASEAN đẩy mạnh việc xây dựng lòng tin sang giai đoạn ngoại giao phòng ngừa trong việc giải quyết các vấn đề an ninh đang nổi lên. Đầu năm 2018, hội nghị hẹp Bộ trưởng Ngoại giao và Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN đã diễn ra ở Singapore cho thấy vấn đề chính trị an ninh đang được chú trọng trước những thách thức và điều chỉnh của các nước lớn.

Hợp tác quốc phòng với ASEAN được Nhật Bản đặc biệt thúc đẩy trong thế kỷ 21 với những điểm đáng chú ý trên cấp độ đa phương và song phương. Ở cấp độ đa phương, Nhật Bản tôn trọng tính thống nhất, vai trò trung tâm của ASEAN, đồng thời hợp tác chặt chẽ với ASEAN nhằm duy trì sự phồn vinh và ổn định của khu vực. ASEAN là đối tác quan trọng của Nhật Bản trong hơn 45 năm qua kể từ khi hai bên thiết lập mối quan hệ hợp tác. Nhật Bản đặc biệt chú trọng vào Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á (EAS), thành lập vào năm 2005, và được coi là một nơi thực hiện các cuộc đối thoại về vấn đề chính trị và an ninh chiến lược quan trọng đối với khu vực. Bên cạnh đó, thông qua hợp tác thiết thực trong khuôn khổ ADMM+ hoặc ARF, các bên thúc đẩy xây dựng lòng tin lẫn nhau.

Nhật Bản và ASEAN nhận thức tầm quan trọng của "vùng biển mở và ổn định", khẳng định cam kết tuân thủ luật pháp quốc tế và giải quyết một cách hòa bình các tranh chấp và trên biển. Từ năm 2012, Diễn đàn Biển ASEAN mở rộng (EAMF) theo đề xuất của Nhật Bản được tổ chức, thảo luận về hợp tác hàng hải giữa các nước tham gia EAS. Bên cạnh đó, hợp tác về phòng chống tội phạm xuyên quốc gia và chủ nghĩa khủng bố, cũng như thúc đẩy hợp tác trong lĩnh vực cứu trợ thiên tai và hỗ trợ nhân đạo[2].

Nhật Bản đưa ra sáng kiến thiết lập cơ chế thường niên Diễn đàn cấp Thứ trưởng Quốc phòng Nhật Bản – ASEAN từ năm 2009 và tiếp đó là Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN – Nhật Bản từ năm 2014. Với những cơ chế thường niên này, ASEAN đã trở thành một trong các đối tác chủ yếu của Nhật Bản trong linh vực an ninh sau Mỹ, Hàn Quốc, Úc và Ấn Độ[3].

Tại hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN-Nhật Bản lần thứ hai tổ chức tại Lào vào tháng 11 năm 2016, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản khi đó bà Tomomi Inada đã đưa sáng kiến “Tầm nhìn Viêng chăn” nhằm thúc đẩy quan hệ hợp tác quốc phòng Nhật Bản-ASEAN theo hướng toàn diện hơn. Theo đó, hai bên cam kết thúc đẩy hợp tác quốc phòng với ASEAN qua các cơ chế hiện có như ADMM+, ARF,.. và các lĩnh vực khác như tôn trọng luật pháp quốc tế, tăng cường an ninh hàng hải, xây dựng năng lực, chuyển giao thiết bị và công nghệ, huấn luyện nâng cao năng lực. “Tầm nhìn Viêng Chăn” được coi là văn kiện chính thức đầu tiên định hướng cho hợp tác quốc phòng Nhật Bản-ASEAN một cách toàn diện và minh bạch.

Năm 2019, tại cuộc họp ở Bangkok với đối tác từ các quốc gia thành viên ASEAN, Bộ trưởng Phòng vệ Nhật Bản Taro Kono đề xuất cụ thể về "Tầm nhìn Viêng Chăn 2.0", phiên bản cập nhật của hướng dẫn hợp tác quốc phòng Nhật Bản - ASEAN "Tầm nhìn Viêng Chăn" năm 2016. Tầm nhìn Viêng Chăn 2.0 đặt ra ba lĩnh vực ưu tiên - đảm bảo luật pháp, tăng cường an ninh hàng hải và đề xuất hợp tác để ứng phó với thảm họa và các tình huống khẩn cấp khác. Trong đó, hợp tác Quốc phòng Nhật Bản ASEAN dựa trên 3 nguyên tắc:

1) Hợp tác từ trái tim đến trái tim: Tôn trọng triết lý ASEAN, nhấn mạnh vào mạng lưới con người và sẵn sàng lắng nghe nhu cầu cá biệt.

2) Hợp tác hiệu quả và lâu dài: tham gia có kế hoạch, liên tục, minh bạch và theo đuổi các kết quả bền vững

3) Hợp tác cởi mở và bình đẳng: Tăng cường hợp tác quốc tế góp phần vào tính trung tâm, thống nhất và tính bền vững của ASEAN.

Mục đích hợp tác với ASEAN của Nhật Bản là duy trì và củng cố "Ấn Độ - Thái Bình Dương tự do và rộng mở" coi Đông Nam Á là một trọng điểm. Để thực hiện mục tiêu này Nhật Bản tăng cường quan hệ đối tác chiến lược với ASEAN, Đóng góp vào tính trung tâm và thống nhất thông qua tăng cường tính bền vững của ASEAN.

Phương hướng hợp tác của Nhật Bản là dựa trên ba nguyên tắc thực hiện, xây dựng các sáng kiến đóng góp vào tính trung tâm, thống nhất và bền vững của ASEAN, tập trung vào các lĩnh vực ưu tiên sau:

(1) Từ cách tiếp cận bắt nguồn từ nguyên tắc tập trung và thống nhất, thúc đẩy hợp tác quốc tế với các nước ASEAN và các nước liên quan bên ngoài khu vực, với khuôn khổ lấy ASEAN làm trục chính. Thúc đẩy xây dựng lòng tin và khả năng tương tác bằng cách cải thiện kết nối và chia sẻ các quy tắc/thông lệ giữa các cơ quan quốc phòng.

(2) Ưu tiên hợp tác góp phần tăng cường tính bền vững của ASEAN. Phổ biến “thượng tôn pháp luật”: Thúc đẩy sự hình thành và chia sẻ các quy phạm quốc tế phổ quát trong lĩnh vực hàng hải và hàng không. Tăng cường an ninh hàng hải thông qua việc hỗ trợ các quốc gia trong khu vực nhằm hướng tới hòa bình và ổn định khu vực, thúc đẩy phát triển năng lực liên quan đến kiểm soát tình hình biển, v.v. Hỗ trợ tự chủ đối phó với các vấn đề khu vực bằng cách thúc đẩy nâng cao năng lực ứng phó với thiên tai và các mối đe dọa phi truyền thống.

Nhật Bản triển khai hợp tác quốc phòng thiết thực với sự hợp tác chặt chẽ của các bộ, ngành liên quan bằng cách kết hợp các phương thức sau.

(1) Thúc đẩy chia sẻ nhận thức về việc thực hiện các quy phạm quốc tế: Chia sẻ kiến thức về các quy phạm và thông lệ thông qua các cuộc hội thảo, v.v.

(2) Hỗ trợ nâng cao năng lực: Hỗ trợ cách xử lý tự chủ và chủ động nhằm nâng cao năng lực của các quốc gia đối tác thông qua việc cử nhân viên lực lượng phòng vệ và mời các học viên.

(3) Hợp tác kỹ thuật/thiết bị quốc phòng: Chuyển giao thiết bị/công nghệ, phát triển nguồn nhân lực cho hợp tác kỹ thuật/thiết bị quốc phòng, tổ chức hội thảo về công nghiệp quốc phòng, v.v.

(4) Đào tạo/Tập luyện: Thực hiện đào tạo song phương, thực hiện đào tạo/tập trận chung đa phương và mở rộng các hình thức tham gia, mời các quan sát viên đến đào tạo lực lượng phòng vệ.

(5) Phát triển nguồn nhân lực/trao đổi học thuật: Tăng cường mạng lưới nhân sự của sinh viên và thực tập sinh quốc tế, mời các nhà lãnh đạo trao đổi ý kiến[4].

Để triển khai “Tầm nhìn Viêng Chăn”, các bên còn nhiều việc phải làm nhưng rõ ràng sáng kiến này phản ánh sự điều chỉnh bằng cách tiếp cận mới của Nhật Bản nhằm tăng cường hợp tác an ninh quốc phòng với tổ chức ASEAN.

Bên cạnh đa phương, ở cấp độ song phương, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản thường xuyên gặp gỡ song phương với từng đối tác Indonexia, Singapore, Thái Lan, Malaixia và Việt Nam thường xuyên gặp nhau thông qua cơ chế Cuộc gặp cấp Bộ trưởng nhằm trao đổi quan điểm về môi trường an ninh khu vực và quốc tế.

Nhật Bản tiếp tục duy trì các hoạt động xây dựng lòng tin thông qua trao đổi nghiên cứu, đào tạo giữa các Học viện quốc phòng. Năm 2002, Học viện Quốc phòng quốc gia Nhật Bản đã chủ trì cuộc họp thường niên của giám đốc Học viện Quốc phòng các nước thành viên ARF và tài trợ nhiều khóa đào tạo quân nhân các nước Indonexia, Malaixia, Philippines, Singapore, Thái Lan và Việt Nam[5].

An ninh hàng hải là vấn đề an ninh quan trọng nhất đối với Nhật Bản và các nước thành viên ASEAN. Trong tương lai gần hợp tác thực tế có thể sẽ không được thực hiện ở cấp độ Nhật Bản-ASEAN nhưng ở cấp độ song phương, liên quan đến hỗ trợ của Nhật Bản đối với lực lượng bảo vệ bờ biển của các nước thành viên ASEAN và chuyển giao các thiết bị quốc phòng. Trong đó, chú trọng đến nhóm các nước đồng lợi ích với Nhật Bản tại Biển Đông gồm Việt Nam, Philippines, Indonexia. Nhật Bản tập trung hỗ trợ nâng cao năng lực chấp pháp, góp phần đảm bảo tự do hàng không, hàng hải tại Biển Đông. Nhật Bản hướng tới nâng cao năng lực xử lý sự cố cho quân đội các nước đối tác thông qua các chuyến thăm trao đổi kinh nghiệm, tham gia tập trận chung song phương hoặc đa phương. Đồng thời, Nhật Bản giúp các nước hiện đại hóa lực lượng chấp pháp trên biển qua việc hỗ trợ trang thiết bị phòng vệ. Với các nước khác trong khối ASEAN, Nhật Bản tăng cường giao lưu và hợp tác về lĩnh vực quốc phòng liên quan đến an ninh biển hoặc vấn đề an ninh nội địa.

Thông qua những hoạt động này, Nhật Bản đang tìm cách mở rộng sự hiện diện của lực lượng phòng vệ Nhật Bản tại khu vực, tăng cường quan hệ đối tác với các nước thành viên và chia sẻ các chuẩn mực qui tắc chung làm cơ sở cho trật tự và ổn định tại khu vực, nhất là liên quan đến việc tôn trọng luật pháp quốc tế. Mặt khác, bằng việc tăng cường hợp tác an ninh với tất cả thành viên của tổ chức này Nhật Bản thể hiện sự ủng hộ vai trò trung tâm và đoàn kết của ASEAN.

Phan Cao Nhật Anh

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

[1] Phát biểu khai mạc của Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe tại Hội nghị Shang-ri La thường niên về an ninh khu vực ở Singapore năm 2014

[2] 日本とASEAN, truy cập ngày 1/08/2020 tại http://www.mofa.go.jp/mofaj/files/000305625.pdf#page=7

[3] Sakata Tomohiko (2016), “Ngoại giao quốc phòng của Nhật Bản đối với ASEAN”, tạp chí The Dipomat,  truy cập ngày 1/08/2020 tại https://baoquocte.vn/ngoai-giao-quoc-phong-cua-nhat-ban-doi-voi-asean-35870.html

[4] ビエンチャン・ビジョン～日ＡＳＥＡＮ防衛協力イニシアティブ～のアップデート, truy cập ngày 1/8/2020 tại https://www.mod.go.jp/j/approach/exchange/dialogue/j-asean/admm/06/vv2_jp.pdf#search='%E3%83%93%E3%82%A8%E3%83%B3%E3%83%81%E3%83%A3%E3%83%B3%E3%83%BB%E3%83%93%E3%82%B8%E3%83%A7%E3%83%B3%E3%81%A8'

[5] Nishihara Masashi (2003), Japan’ Political and Security Relations with ASEAN, Center for International Exchange, p. 154-167