9. Biểu thức giả định phản thực

Giả định phản thực là hình thức “người nói muốn chứng tỏ mình có khả năng thực hiện nội dung cầu khiến nếu anh ta được biết trước về điều đó. Người nói muốn điều X xảy ra, nhưng không thể thực hiện được”. Trong tiếng Nhật, hình thức giả định phản thực được biểu hiện bằng biểu thức 「Vばいいのに。。。」. Trong tiếng Việt có biểu thức “Giá mà/Giá như/Phải chi/Ước gì…” có ý nghĩa tương đương. Biểu thức giả định phản thực cũng có hình thức giống như câu điều kiện có giá trị cảm thán. Hình thức này được dùng nhiều trong các lời từ chối, vì vậy, chúng tôi tách riêng để phân tích.

(1) 「一万円、貸してくれる？」

「早く言ってくれればいいのに。昨日全部使っちゃって。。。」

(- Cho tớ vay 1 vạn yên được không?

- Giá cậu nói sớm có phải là tốt hơn không! Hôm qua mình tiêu hết cả tiền rồi.)

(2) - À, ...nì Huyền... Em có thương anh không?

- Có thương, thương anh như thương anh Hải em.

- Không, anh muốn em thương anh khác kia.

- Giá như em... gặp anh trước chị Miên thì... Thôi, em đi ngủ đây.

(Truyện ngắn trẻ, NXB Thanh Hoá, 1997, tr.509).

10. Biểu thức trêu đùa, khôi hài

“Nói đùa” là chiến lược lịch sự dương tính thứ 8 theo lý thuyết Lịch sự của Brown và Levinson. Nói đùa là hình thức giảm nhẹ gánh nặng đe doạ thể diện khi người nói thực hiện hành vi từ chối. Tuy nhiên, biểu thức nói đùa chỉ được sử dụng trong các quan hệ thân thiết, hoặc trong các vai giao tiếp có vị trí xã hội ngang bằng nhau mà thôi. Theo khảo sát của chúng tôi đối với sinh viên Việt Nam và sinh viên Nhật Bản, biểu thức nói đùa xuất hiện với tỉ lệ gần 10% trong các lời từ chối của sinh viên Việt Nam đối với người có quan hệ thân thiết (bạn thân, sếp thân, thày giáo thân thiết), trong khi chỉ xuất hiện duy nhất một lần (0,1%) trong lời từ chối của sinh viên Nhật Bản với người bạn thân.

(3)「1万円貸してくれる？今会費を出さなきゃいけないから。」(- Cho tớ vay độ 1 vạn yên được không. Tớ phải đóng hội phí bây giờ.)

「私を殺してよ。」 (- Giết tớ đi còn hơn!) (Phiếu điều tra)

(4) - Thứ 7 tuần này em đến giúp thày trang trí hội trường nhé!

- Thày ơi, để tuần sau em đến làm osin cho thày được không? Cuối tuần này em phải về quê ạ. (Phiếu điều tra)

(5) - Cho tao vay 1-2 triệu đóng tiền nhà được không?

- Ơ hơ, mày tưởng tao là đại gia chắc. Đào đâu ra từng ấy? Cuối tháng rồi ai cũng móm chứ có phải mình mày đâu.) (Phiếu điều tra)

11. Biểu thức hô gọi

Biểu thức Hô gọi được nhìn nhận như một thành phần mở rộng có chức năng giảm nhẹ trong hành vi từ chối. “Hô gọi” đối tượng giao tiếp trong lời từ chối được thực hiện với mục đích bày tỏ tình thân, giảm gánh nặng tâm lý khó chịu của người nghe khi phải tiếp nhận lời từ chối. Hô gọi được sử dụng phổ biến trong tiếng Việt trong các mối quan hệ thân quen. Trong tiếng Nhật, một số công trình nghiên cứu của Ito (1994), Fujiwara (2004) cũng ghi nhận có hình thức “hô gọi” trong lời từ chối của người Nhật Bản (VD:「課長！」(Trưởng phòng ơi!) nhưng không nhiều. Hô gọi được sử dụng như một hình thức mào đầu, “đánh động” cho đối tượng giao tiếp biết để chuẩn bị tư tưởng cho việc tiếp nhận lời từ chối. Biểu thức hô gọi trong tiếng Nhật thường có hình thức: Tên + chức danh/ Tên + san/chan/kun (từ chỉ ngôi thứ 2 trong giao tiếp)/ Chức danh. Trong phạm vi khảo sát của chúng tôi đối với sinh viên Nhật Bản, không ghi nhận trường hợp nào sử dụng biểu thức hô gọi khi thực hiện hành vi từ chối.

Tuy nhiên, trong tiếng Việt, hình thức hô gọi xuất hiện khá phổ biến. Ví dụ:

(6) - Cuối tuần đến nhà tao chơi nhé! Cho bọn trẻ con đến bơi luôn. Bể bơi mới khai trương đẹp lắm.

- Mày ơi, để tuần sau được không? Tuần này tao định cho bọn trẻ về quê rồi.

(7) - Thày ơi, để tuần sau em đến làm ô-sin cho thày được không?

(8) - Em xin anh từ bỏ ngay quyết tâm ấy đi. Chuyện buôn bán phức tạp lắm. Nhà mình không nghèo nên muốn giàu hơn không khó. Sao anh không làm theo lời khuyên của bố! Vườn đất kia, ao kia. Vợ chồng mình quán xuyến, sẽ không vất vả mà thu không ít tiền đâu. Lại chẳng phải ganh ghé với ai.

- Em đúng là phiên bản của bố! Em yêu, xin hãy nghe cho rõ. Bố mẹ hai bên cùng nhất trí cao. Các bô lão trong họ gật đầu sái cổ nhé!

(Truyện ngắn hay 1997, NXB Hội nhà văn, tr.161)

Ths. Ngô Hương Lan

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á

Trích từ đề tài nghiên cứu cấp cơ sở năm 2014 “Đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa của hành vi từ chối lời cầu khiến trong tiếng Nhật”.