Tóm tắt:

Không chỉ là sự kiện quan trọng nhất trong lịch trình chính trị năm nay tại Nhật Bản, cuộc bầu cử Thượng viện 2022 còn đánh dấu một "bước ngoặt lớn" của nền chính trị nước này. Bài viết phân tích những điểm chính xoay quanh cuộc bầu cử và biến cố khiến chính trường Nhật Bản “rung chuyển” - cựu Thủ tướng Abe Shinzo bị ám sát ngay trước thềm bầu cử - sự kiện được coi là tác động lớn nhất đến nền chính trị Nhật Bản kể từ thời hậu chiến. Ngoài ra, với chiến thắng lớn của đảng cầm quyền LDP, chính quyền hiện tại của Nhật Bản dường như sẽ có "ba năm vàng son" trước mắt. Tuy nhiên, sau đây nước Nhật thời "hậu Abe" có thể sẽ phải đối mặt với không ít vấn đề, từ chính trị, kinh tế, xã hội đến ngoại giao, an ninh, và đảng LDP cũng có thể có những thay đổi lớn về cơ cấu, dẫn đến sự xáo động trong nội bộ chính trị nước Nhật.

1. Bầu cử Thượng viện Nhật Bản

1.1.Khái quát về bầu cử Thượng viện Nhật Bản

Thời kỳ ban đầu, sau khi Nhật Bản thua trận và bị chiếm đóng, GHQ (Bộ tổng tư lệnh tối cao quân Đồng minh) đã dự định lập nên một hệ thống lập pháp đơn viện tại Nhật Bản. Lý do là GHQ lo ngại việc Quý tộc viện (貴族院)[1] trước kia từng liên kết với quân đội gây ra chiến tranh. Tuy nhiên, Nhật Bản đã cương quyết duy trì chế độ lưỡng viện, vì vậy GHQ đã đặt ra chế độ bầu cử tại khắp các địa hạt trên toàn quốc nhằm chọn ra những thành viên Thượng viện có thể góp phần quản lý nhà nước một cách dân chủ. Hiến pháp 1947 của Nhật Bản ra đời đã giữ nguyên Chúng nghị viện (衆議院) tồn tại từ trước chiến tranh, tuy nhưng loại bỏ Quý tộc viện và thay vào đó là Tham nghị viện (参議院: Thượng viện).[2] Cuộc bầu cử Thượng viện đầu tiên tại Nhật Bản được tổ chức vào tháng 4/1947 (Chiêu Hòa 22) và nhiệm kỳ bắt đầu vào ngày 3/5/1947, cùng ngày Hiến pháp hiện thời của Nhật Bản có hiệu lực.[3]

Thượng viện Nhật Bản tương đối ít quyền lực hơn Hạ viện (nơi bầu thủ tướng, bộ trưởng trong nội các và kiểm soát các vấn đề quan trọng như ngân sách quốc gia). Tuy nhiên, các cuộc bầu cử Thượng viện chưa bao giờ bị xem nhẹ trong chính trị Nhật Bản.

Nhìn lại lịch sử sau chiến tranh, không ít trường hợp đảng cầm quyền Nhật Bản từng gánh chịu thất bại cay đắng tại cuộc bầu cử Thượng viện. Thậm chí, tất cả những thay đổi chính trị lớn tại Nhật Bản sau năm 2000 đều xuất phát từ các cuộc bầu cử Thượng viện. Sự thay đổi quyền lực hoàn toàn tại Nhật Bản vào các năm 2009 và 2012 không thể xảy ra nếu không có sự thất bại của đảng cầm quyền tại các cuộc bầu cử Thượng viện trước đó. Trong cuộc bầu cử Thượng viện năm 2007 dưới thời chính quyền đầu tiên của cựu Thủ tướng Abe Shinzo, đảng Dân chủ (DPJ) do Ozawa Ichiro dẫn dắt đã dành thắng lợi vang dội. Còn đảng Dân chủ Tự do (LDP) đã gánh chịu thất bại lịch sử, khi số ghế kết hợp với đảng Công Minh (Komeito) giảm mạnh. Thủ tướng Abe Shinzo tuyên bố sẽ tiếp tục tại nhiệm, tuy nhiên sau đó phải từ chức vì vấn đề sức khỏe. Các đời Thủ tướng kế nhiệm là Fukuda Yasuo và Aso Taro cũng phải vật lộn để điều hành Quốc hội và chịu thất bại trước DPJ trong cuộc bầu cử Hạ viện năm 2009. LDP đã thất bại và thắng lợi của DPJ khi đó đã chấm dứt nửa thế kỷ gần như nắm giữ hoàn toàn chính trường Nhật Bản của LDP.

Đến cuộc bầu cử Thượng viện 2010 dưới thời chính quyền cựu Thủ tướng Kan Naoto, DJP lại gặp khó sau những phát biểu của Thủ tướng Kan Naoto, về tăng thuế tiêu dùng. Sau khi bị phe đối lập và LDP đánh bại, DJP trở thành đảng thiểu số tại Thượng viện và không thể kiểm soát Quốc hội. Dưới thời người kế nhiệm Thủ tướng Kan Naoto, là cựu Thủ tướng Noda Yoshihiko, DJP đã phải trao trả lại quyền lực cho LDP trong cuộc bầu cử Hạ viện 2012, mở đường cho cựu Thủ tướng Abe Shinzo trở lại nắm chính quyền lần thứ hai.

1.2.Thách thức với Thủ tướng Kishida Fumio và đảng cầm quyền

Tại Nhật Bản, các thành viên Thượng viện được bầu với nhiệm kỳ 6 năm. Thượng viện hiện có tổng cộng 248 ghế, trong đó 50% số ghế định kỳ 3 năm sẽ được bầu lại một lần. Trong cuộc bầu cử năm 2022, các ứng cử viên sẽ cạnh tranh 125 trong số 248 ghế ở Thượng viện.[4]

Bầu cử Thượng viện chính là một cuộc sát hạch quan trọng đối với ông Kishida Fumio trên cương vị chủ tịch đảng cầm quyền LDP, đồng thời là Thủ tướng Nhật Bản.[5] Theo thăm dò, vấn đề được cử tri Nhật Bản quan tâm nhất ở thời điểm trước bầu cử là các giải pháp ngăn chặn giá cả leo thang sau khi cuộc xung đột quân sự tại Ukraine nổ ra. Sự sụt giá của đồng yên Nhật so với đồng đô la Mỹ xuống mức thấp nhất trong 24 năm qua càng làm giá các mặt hàng nhập khẩu gia tăng. Ngoài ra cử tri Nhật cũng quan tâm đến các vấn đề kinh doanh, việc làm, lương hưu, y tế. Về phương diện đối ngoại, chính sách an ninh quốc gia trong bối cảnh xung đột quân sự Nga – Ukraine, vấn đề tên lửa và hạt nhân Triều Tiên, những động thái liên quan đến tranh chấp biển đảo với Trung Quốc, sự đứt gãy của chuỗi cung ứng cũng là những vấn đề thu hút nhiều chú ý.[6]

Không giống Hạ viện, nơi Thủ tướng đương nhiệm có thể lựa chọn thời điểm tối ưu để ra quyết định giải tán, người ta không thể tiến hành giải tán Thượng viện. Thời điểm bầu cử Thượng viện được xác định một cách cố định, bởi vậy ngay cả khi đảng cầm quyền đang ở trong một thời điểm bất lợi có thể gây "sóng gió lớn", họ cũng không thể điều chỉnh thời điểm bầu cử. Hơn nữa, không giống như cuộc bầu cử Hạ viện, nơi cử tri lựa chọn chính phủ, bầu cử Thượng viện mang tính chất bầu giữa nhiệm kỳ, những chỉ trích của các đảng đối lập nhằm vào đảng cầm quyền như một cách tác động tới tâm lý của cử tri có xu hướng được đưa ra nhiều hơn. Bởi vậy mà đứng từ góc độ của đảng cầm quyền, bầu cử Thượng viện khó kiểm soát hơn so với bầu cử Hạ viện.

Thời điểm vài tuần trước cuộc bầu cử Thượng viện, tỷ lệ tín nhiệm đối với Thủ tướng Kishida Fumio đang ở mức cao nhất tính từ đầu nhiệm kỳ. Tuy nhiên, nếu mắc sai lầm trong việc điều hành các chính sách kinh tế trong bối cảnh thiên tai, dịch bệnh và những biến động mạnh mẽ của các vấn đề quốc tế..., chính phủ và đảng cầm quyền vẫn có thể trở thành mục tiêu đầu tiên hứng chịu sự bất mãn của công chúng, cuộc bầu cử Thượng viện vẫn có thể rơi vào tình thế mất kiểm soát, tình thế của chính quyền Thủ tướng Kishida Fumio vẫn có thể thay đổi hoàn toàn.

1.3.Một số điểm chính về kết quả của cuộc bầu cử

Về kết quả chung cuộc, liên minh đảng cầm quyền đã giành chiến thắng áp đảo với tổng cộng 76 trên tổng số 125 ghế. Đảng đối lập lớn nhất và các đảng phái khác chia nhau tổng cộng 49 ghế còn lại. Cụ thể, đảng Dân chủ Tự do giành được 63 ghế, tăng số ghế cả theo khu vực và tỷ lệ, chiếm đa số tuyệt đối, trong khi đảng đối lập lớn nhất Nhật Bản là Đảng Dân chủ Lập hiến đã bị bỏ lại xa với 17 ghế. Ngoài ra, đảng thuộc liên minh cầm quyền Komeito dành được 13 ghế, Nippon Ishin no Kai 12 ghế, Đảng Cộng sản Nhật Bản 4 ghế, Đảng Dân chủ vì Nhân dân 5 ghế, Reiwa Shinsengumi 3 ghế, Đảng Dân chủ Xã hội 1 ghế, Đảng NHK 1 ghế, các thành viên độc lập 5 ghế...[7] Từ kết quả này có thể thấy, cộng cả số ghế không bầu lại, liên minh cầm quyền đã có 146 ghế trên tổng số 248 ghế, tăng thêm 7 ghế so với trước cuộc bầu cử, tiếp tục chiếm đa số quá bán tại Thượng viện Nhật Bản.

Về số người tham gia bầu cử, theo Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản, tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu đạt 52,05%, tăng 3,25 điểm so với tỷ lệ 48,80% của cuộc bầu cử Thượng viện trước đó (2019). Số cử tri đi bỏ phiếu đã tăng ở 41/47 địa phương, trong đó tỷ lệ cao nhất là 61,87% ở Yamagata và thấp nhất là 45,72% ở Tokushima. Tại Nara, địa phương xảy ra vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe, tỷ lệ đi bầu là 55,90%, tăng 6,37 điểm so với lần bầu cử trước đó vào năm 2019. Như vậy năm nay là cuộc bầu cử quốc gia "đạt tỷ lệ đi bầu trên 50%" lần thứ hai của Nhật Bản kể từ sau Thế chiến II (không bao gồm các cuộc bầu cử phụ). Số cử tri đi bầu cử đã tăng, tuy nhiên gần một nửa số cử tri Nhật Bản vẫn chưa bỏ phiếu và nhiều ý kiến trong nước chỉ ra rằng, nếu những người này cũng tham gia, bầu cử và chính trị của Nhật Bản có thể sẽ thay đổi mạnh mẽ.[8]

Bên cạnh đó, số nữ ứng cử viên trúng cử trong cuộc bầu cử Thượng viện Nhật Bản 2022 cũng đạt mức cao kỷ lục. Theo hãng tin Kyodo, số ứng cử viên nữ đắc cử lên tới 35 người, vượt con số cao nhất của năm 2016 và 2019 là 28 người. Số lượng ứng viên nữ tham gia tranh cử lần này cũng nhiều nhất từ trước đến nay, lên tới 181 người, lần đầu vượt trên mức 30% trong số các cuộc bầu cử Thượng viện và Hạ viện kể từ sau Thế chiến II.[9] Kết quả này phản ánh sự thay đổi tuy chậm nhưng rõ ràng trong bối cảnh chính trị do nam giới thống trị vẫn là xu hướng chính tại Nhật Bản.

2. Bước ngoặt lớn đối với nền chính trị Nhật Bản

2.1.Khởi đầu sự biến chuyển của nền chính trị theo định hướng hòa bình thời hậu chiến

Kết quả bầu cử Thượng viện Nhật Bản năm nay đã cho thấy phe ủng hộ sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản, bao gồm liên minh cầm quyền LDP - Komeito, Nippon Ishin no Kai (Đảng Đổi mới Nhật Bản) và Đảng Dân chủ vì Nhân dân đã giành được hơn 170 ghế, nghĩa là vượt ngưỡng 2/3 cần thiết (166 ghế) trong Thượng viện gồm 248 thành viên - bước tiến lớn về khả năng sửa đổi Hiến pháp.

Mặt khác, lá cờ đầu của phe bảo vệ việc duy trì Hiến pháp - Đảng Dân chủ Xã hội - lại chỉ giành được một ghế duy nhất tại cuộc bầu cử Thượng viện, hơn nữa sự suy yếu của họ dường như vẫn chưa dừng lại. Đứng trước tương lai ảm đảm, cách duy nhất để Đảng Dân chủ Xã hội duy trì được di sản của mình trong nền chính trị là gia nhập Đảng Dân chủ Lập hiến (vốn cũng phản đối việc sửa đổi Hiến pháp).

Việc sửa đổi Hiến pháp được soạn thảo năm 1946 và chính thức có hiệu lực năm 1947 luôn là một trong những nội dung gây tranh cãi nhiều nhất trong nền chính trị Nhật Bản. Đây là bản Hiến pháp do lực lượng Mỹ soạn thảo khi đang chiếm đóng Nhật Bản. Vấn đề gây tranh luận nằm ở Điều 9[10] ghi rằng Nhật Bản cam kết vĩnh viễn không phát động chiến tranh như một phương tiện giải quyết xung đột quốc tế. Lục quân, hải quân, không quân và các lực lượng khác sẽ không được duy trì, quyền tham chiến của Nhật Bản không được công nhận.[11] Bảy thập kỷ sau, nội dung Điều 9 vẫn giữ nguyên.

Suốt thời gian nắm quyền, cựu Thủ tướng Abe Shinzo cũng đã dành nhiều công sức để sửa đổi Điều 9, cho phép Nhật Bản có thể sử dụng sức mạnh quân sự tự do hơn. Hiện tại, sự quan tâm về vấn đề này đang tăng lên và đã có gần 60% người dân Nhật được hỏi trả lời rằng họ mong đợi các cuộc thảo luận tích cực về việc sửa đổi Hiến pháp[12]. Phát biểu sau khi liên minh cầm quyền thắng lớn tại bầu cử Thượng viện, Thủ tướng Kishida Fumio cũng đã cam kết sẽ hoàn thành các nguyện vọng dang dở của cựu Thủ tướng Abe Shinzo như thúc đẩy việc sửa đổi Hiến pháp, làm sâu sắc hơn các cuộc tranh luận tại Quốc hội để có thể đưa ra một đề xuất sửa đổi cụ thể.

2.2.Sự kết thúc của "thời đại chính trị Abe"

Vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe Shinzo diễn ra chỉ hai ngày trước cuộc bầu cử Thượng viện 2022 đã biến đổi hoàn toàn chính trị nước này theo nhiều cách.

Nước Nhật đã trải qua nỗi đau và mất mát lớn lao khi cựu thủ tướng Abe Shinzo bất ngờ bị ám sát trong lúc đang vận động tranh cử tại thành phố Nara. Sự chấm dứt thời đại của một chính trị gia có ảnh hưởng nhất trên chính trường Nhật Bản kể từ thời hậu chiến bằng phương thức ám sát, với người Nhật là điều không thể chấp nhận trong một nền dân chủ. Hơn nữa, hình ảnh của một nhà lãnh đạo quốc gia ngực nhuốm máu ngã gục trên đường phố cũng khiến họ gợi nhớ về một thời kỳ rất khó khăn trong lịch sử chính trị nước Nhật. Trong những năm 1930, đất nước này đã chứng kiến một loạt các cuộc tấn công nhằm vào người đứng đầu đất nước là Thủ tướng Inukai Tsuyoshi và một loạt các chính trị gia khác. Bạo lực đã xói mòn nền dân chủ Nhật Bản, làm gia tăng chủ nghĩa quân phiệt, dẫn đến một thời kỳ chiến tranh thảm khốc.

Bất chấp nhiều ý kiến đánh giá chia rẽ trong nước, người Nhật liên tục bầu cho ông Abe và ông cũng chính là vị Thủ tướng đã phục vụ nước Nhật  lâu nhất trong lịch sử. Trước khi ông Abe Shinzo trở lại nắm quyền lần thứ hai vào năm 2012, Nhật Bản vừa phải hứng chịu một thảm họa lớn nhất kể từ Thế chiến II – Thảm họa kép động đất, sóng thần và sự cố hạt nhân 2011. Liên minh cầm quyền đang trong tình trạng hỗn loạn. Nền kinh tế Nhật vẫn chưa vực dậy được sau sự sụp đổ của thị trường chứng khoán năm 1992. Trong hai thập kỷ trước đó, Nhật Bản đã chứng kiến 14 thủ tướng đến và ra đi, một trong số đó chỉ tại vị 64 ngày. Abe quay trở lại chính trường Nhật Bản tràn đầy năng lượng với một kế hoạch kinh tế mà ông gọi ngắn gọn là "Abenomics". Dù "Abenomics" từng hứng chịu không ít những chỉ trích trong nước, thị trường chứng khoán Nhật Bản tăng vọt, số lượng việc làm tăng cao, nền kinh tế Nhật đã chuyển biến tích cực sau nhiều thập kỷ dài ảm đạm.[13]

Về phương diện đối ngoại, Abe Shinzo một lần nữa chứng tỏ rằng, ông là chính trị gia nổi bật nhất mà nước Nhật từng chứng kiến trong thế kỷ 21. Không chỉ sở hữu tầm nhìn đi trước thời đại, ông còn biết cách hiện thực hóa chúng. Ngay cả khi nước này lùi lại phía sau Trung Quốc về xếp hạng kinh tế, ông đã giúp mở rộng ảnh hưởng của Nhật Bản bằng cách cùng xây dựng một hiệp định thương mại lớn nhất thế giới CPTPP sau khi Tổng thống Donald Trump rút Mỹ ra khỏi TPP. Nhằm tối ưu hóa chính sách đối ngoại của Nhật Bản để có thể cạnh tranh lâu dài với Trung Quốc, ông Abe cũng đưa ra tầm nhìn về một khu vực mà ông mô tả là "tôn trọng tự do, pháp quyền, kinh tế thị trường, không chịu cưỡng ép hay đe dọa và hướng đến thịnh vượng"" mang tên “Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở” (FOIP) mà ông Trump và sau này là ông Biden thường xuyên đề cập. Ông cũng có công trong việc thành lập “Bộ tứ kim cương” QUAD giữa Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và Úc. Richard Samuels, Viện Công nghệ Massachusetts, chuyên gia nổi tiếng về chính sách đối ngoại và an ninh Nhật Bản nhận xét: "Abe đã vẽ lại bản đồ mới cho nước Nhật tại châu Á, nơi mà vai trò của Nhật Bản đối với thế giới đã trở nên chắc chắn".[14] Là một chính khách toàn cầu được kính trọng, cái chết của ông Abe Shinzo gây nên cú sốc lớn với thế giới. Bày tỏ lòng kính trọng hiếm thấy đối với một nhà lãnh đạo nước ngoài, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ra lệnh treo cờ rủ tại tất cả các trụ sở Liên bang trong 3 ngày. Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi khẳng định "Ông Abe Shinzo đã cống hiến cả cuộc đời để đem lại những điều tốt đẹp cho nước Nhật". Thư chia buồn Tổng thống Nga Putin mô tả ông là "Một chính khách xuất chúng". Thủ tướng Australia Anthony Albanese khẳng định ông Abe Shinzo là một "Người khổng lồ trên chính trường thế giới"...[15]

(Còn nữa)

TS. Đỗ Thị Ánh

TTNC Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Thị Ánh, "Những thành tựu của nền kinh tế Nhật Bản sau 5 năm thực hiện chính sách Abenomics", Tạp chí Tài chính, Bộ Tài chính, Kỳ I (676), tháng 3/2018.

2. Do Thi Anh, " Japan’s role in CPTPP", Vietnam Review of Northeast Asian Studies, No. 1, 2018.

3. Đỗ Thị Ánh, "Bầu cử Thượng viện Nhật Bản 2022 : Cuộc sát hạch quan trọng đối với chính quyền Thủ tướng Kishida", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1591.

4. Đỗ Thị Ánh, "Nhật Bản bầu cử Thượng viện sau vụ ám sát cựu Thủ tướng Abe Shinzo", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1610.

5. Đỗ Thị Ánh, "Những điểm nổi bật về kết quả bầu cử Thượng viện Nhật Bản lần thứ 26", website Nghiên cứu Nhật Bản, Viện NC Đông Bắc Á, http://cjs.inas.gov.vn/index.php?newsid=1611.

6. East Asia Forum, https://www.eastasiaforum.org/category/countries/japan/.

7. Nikkei Asia, Shinzo Abe, https://asia.nikkei.com/Politics/Shinzo-Abe .

7. 総務省, 選挙 (Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản, Bầu cử)

https://www.soumu.go.jp/senkyo/senkyo_s/naruhodo/index.html.

8. Đài truyền hình Nhật Bản NHK, Tạp chí chính trị NHK , https://www.nhk.or.jp/politics/articles/.