Ngày 10/04/2023, Hội đồng chuyên gia chính phủ Nhật Bản với sự chủ trì của ông Tanaka Akihiko, Chủ tịch Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) và sự tham gia của các thành viên đến từ các cơ quan quản lý, sử dụng lao động, đại diện chính quyền các địa phương đã họp bàn về vấn đề “Bãi bỏ chế độ thực tập sinh kỹ năng, chuyển sang chế độ mới”. Báo cáo tạm thời của Hội đồng sẽ được công bố vào cuối tháng này và Báo cáo cuối cùng dự định sẽ được công bố vào mùa thu năm 2023. Hội đồng kỳ vọng Chính phủ Nhật Bản sẽ xem xét đối với những cải cách mang tính hệ thống, đồng thời khả năng sửa đổi Luật và đi vào thực thi có thể sẽ diễn ra vào năm 2024.

Chế độ Đào tạo thực tập sinh kỹ năng bắt đầu vào năm 1993. Người nước ngoài có thể làm việc tại Nhật Bản trong 87 ngành nghề như trồng trọt và gia công cơ khí… Tính đến tháng 12 năm 2022, có khoảng 325.000 thực tập sinh[1] đang làm việc tại Nhật Bản và được phép ở lại nước này tới 5 năm.

Hội đồng chuyên gia cho rằng “Chương trình đào tạo thực tập sinh kỹ năng, trong đó cho phép người nước ngoài đến Nhật Bản để học các kỹ năng làm việc” với mục tiêu tốt đẹp ban đầu là “phát triển nguồn nhân lực cho các nước đang phát triển, đóng góp cho cộng đồng quốc tế”, song bị biến tướng do trên thực tế lại thu hút lao động vào những ngành nghề có điều kiện làm việc khó khăn, nguy hiểm. Bởi vậy, hệ thống không còn phù hợp phải được bác bỏ, thay bằng một hệ thống mới với mục tiêu kép “phát triển nguồn nhân lực cho các nước đang phát triển”, đồng thời “đảm bảo nguồn nhân lực cho nhu cầu lao động trong nước Nhật ngày càng tăng”.

Ngoài ra, việc miễn thi chuyển ngạch “kỹ năng đặc định” đối với các thực tập sinh kỹ năng đã hoàn thành chương trình làm việc từ 3 năm trở lên sẽ giúp quá trình chuyển đổi diễn ra suôn sẻ và đảm bảo nguồn nhân lực trong trung và dài hạn.

Gần đây, hàng loạt “cơ quan quản lý” đóng vai trò trung gian tiếp nhận thực tập sinh không thực hiện việc kiểm tra đầy đủ đối với đối với công ty tiếp nhận, đã bị xử phạt hành chính. Điều này đặt ra vấn đề chế độ mới sẽ phải xiết chặt hơn nữa các điều kiện tuyển dụng, mặt khác đảm bảo tính độc lập cần thiết cho các công ty tiếp nhận lao động. Bản Kế hoạch chi tiết sẽ được đệ trình Chính phủ vào mùa thu năm nay.

Ảnh 1: Hội đồng chuyên gia họp ngày 10/04/2023.

Bên cạnh đó, chế độ mới không chỉ nhấn mạnh mục tiêu “đào tạo nhân lực” mà còn hướng tới việc “đảm bảo nguồn lao động” cho Nhật Bản, do đó vấn đề “chuyển việc” vốn không được phép ở chế độ “thực tập sinh kỹ năng”, tới đây sẽ được nới lỏng mức độ nhất định. Nhiều ý kiến cho rằng “lao động nước ngoài có quyền được tự do chuyển đổi công việc theo Luật Lao động giống như những người lao động bình thường”, song cũng có ý kiến cho rằng “để tránh việc tập trung lao động ở các thành phố lớn, cần có chính sách chú trọng, ưu tiên đối với vùng nông thôn”.

Vài nét về Chương trình thực tập sinh kỹ năng

Chương trình Đào tạo thực tập sinh kỹ năng bắt đầu vào năm 1993 với mục đích đóng góp cho cộng đồng Quốc tế bằng cách “chuyển giao kỹ năng cho các nước đang phát triển”. Người lao động có thể học các kỹ năng trong thời gian làm việc lên đến 5 năm trong 86 ngành nghề như ngành xây dựng, ngành sản xuất thực phẩm…

Ảnh 2: Tỷ lệ thực tập sinh kỹ năng theo quốc tịch.

Theo Cơ quan Quản lý xuất nhập cảnh Nhật Bản, tính đến cuối tháng 6/2022, có khoảng 330.000 thực tập sinh kỹ năng, trong đó 56% là người Việt Nam (Việt Nam đứng thứ nhất, bỏ xa quốc gia thứ nhì là Indonexia với 12%). Họ được phân loại từ “Số 1” đến “Số 3” tùy thuộc vào thời gian lưu trú và thi đỗ bài kiểm tra thực tế với mức lương trung bình vào năm 2020 là khoảng 170.000 yên/tháng (1.500 USD/tháng) đối với thực tập sinh kỹ năng “Số 1” và hơn 200.000 yên/tháng (1.800 USD/tháng) đối với thực tập sinh kỹ năng “Số 3”.

Tuy nhiên, có một thực tế là trong khi nhu cầu cao đối với thực tập sinh kỹ năng ở khu vực nông thôn và các doanh nghiệp vừa và nhỏ đang thiếu hụt nguồn nhân lực trầm trọng, thì vẫn không ngừng xảy ra các trường hợp người lao động bị ép làm việc nhiều giờ với mức lương thấp bất hợp pháp và bị bị bạo hành tại nơi làm việc. Ngoài ra, hơn 50% thực tập sinh đang mắc nợ trước khi sang Nhật Bản để trả phí cho các cơ quan phái cử và công ty môi giới ở nước sở tại. Khoảng 7.000 thực tập sinh đã “bỏ trốn khỏi nơi làm việc” của họ trước 2 năm, vì về nguyên tắc, họ không thể thay đổi công việc hoặc thay đổi công ty mà họ đang làm việc trong thời gian làm việc đầu tiên. Để đối phó với tình trạng này, chính phủ Nhật Bản đã thành lập một hội đồng chuyên gia vào tháng 11/2022, và từ tháng 12 đến nay, hội đồng đã tổ chức 4 cuộc thảo luận.

Tại cuộc họp, các thành viên hội đồng kêu gọi tiếp tục giữ Chế độ thực tập sinh kỹ năng cho rằng: “Chương trình Thực tập sinh kỹ năng đóng vai trò quan trọng trong đóng góp quốc tế của Nhật Bản” và “Việc tiếp nhận thực tập sinh kỹ năng là cần thiết đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ”, “Có một khoảng cách lớn giữa mục tiêu và thực tế, đó chính là nguyên nhân mang tính cơ cấu của vấn đề vi phạm nhân quyền”...  Các ý kiến khác lại cho rằng: “Tư tưởng sử dụng lao động nước ngoài với giá rẻ sẽ không thể thắng trong cuộc cạnh tranh quốc tế để có được nguồn nhân lực”, “Họ nên được công nhận là lực lượng lao động và chúng ta cần phải nghĩ về một hệ thống cho phép họ sinh sống lâu dài ở Nhật Bản”, “Sau khi bãi bỏ “Chương trình thực tập sinh kỹ năng” theo tình hình thực tế, cần phải nhanh chóng thiết kế lại một hệ thống đảm bảo nguồn nhân lực cho các ngành công nghiệp trong nước trong thời gian tới”… Có thể thấy, các luồng ý kiến ủng hộ “bãi bỏ” hoặc “sửa đổi” chế độ này đều thuyết phục.

1. Phản ứng của Việt Nam – Quốc gia có số lượng thực tập sinh kỹ năng cao nhất tại Nhật Bản

Ảnh 3: Lao động Việt Nam tại công ty phái cử

Trước việc Hội đồng chuyên gia Chính phủ Nhật Bản trình bày dự thảo chuyển đổi sang một hệ thống mới, nhiều tiếng nói từ Việt Nam bày tỏ hy vọng về việc Chính phủ Nhật Bản sẽ xem xét lại hệ thống này.

Việt Nam là nơi tồn tại nhiều cơ quan phái cử lao động, đây là nơi đào tạo ngôn ngữ bản địa và lối sống cho những người có mục tiêu ra nước ngoài làm việc. Chỉ tính riêng các cơ quan phái cử lao động tại Hà Nội, cho đến nay hơn 2.500 người đã được phái cử sang Nhật Bản theo diện thực tập sinh kỹ năng. Khảo sát đối với 150 bạn trẻ có dự định sang Nhật đang học tiếng Nhật, thói quen sinh hoạt như cách mua vé tàu… tại các cơ sở đào tạo, cũng như trải qua khóa đào tạo thực hành chuyên môn về chế biến món ăn, dọn giường tại các khách sạn cho thấy: Một cô gái 24 tuổi có kế hoạch sang Nhật theo diện thực tập sinh kỹ năng tại một công ty làm bánh mì của Nhật vào tháng tới: “Tôi yêu Nhật Bản từ khi còn nhỏ. Đây là cơ hội để tôi thực hiện ước mơ của mình. Tôi hy vọng rằng môi trường sẽ được cải thiện để tôi vừa có thể làm việc, vừa học tập theo đúng nghĩa”. Một nam thanh niên 22 tuổi cho biết: “Sau khi tích lũy kinh nghiệm ở Nhật Bản, tôi muốn trở lại Việt Nam và đóng góp cho sự phát triển của Việt Nam. Tôi hy vọng rằng hệ thống mới sẽ cho phép tôi cảm thấy an toàn khi làm việc tại Nhật Bản”. Ngoài ra, ông Bùi Xuân Quân, Giám đốc một cơ quan phái cử cho biết: “Chế độ hiện tại bất lợi cho người lao động, lương không tương xứng với công việc của thực tập sinh. Thời gian thực tập kết thúc vừa vặn khi họ đã bắt đầu quen với công việc, nó quá ngắn, tôi nghĩ vậy”. Đồng thời, ông cũng chỉ ra những thách thức của hệ thống hiện tại: “Những khiếu nại về rắc rối tại các điểm thực tập và vấn đề vi phạm nhân quyền vẫn đang tiếp diễn”, “Hy vọng rằng hệ thống sẽ xem xét lại và kiểm tra các nghiệp đoàn phái cử và công ty tiếp nhận, sao cho các thực tập sinh có thể yên tâm làm việc” [2].

2. Thái độ của các công ty tiếp nhận thực tập sinh kỹ năng

Một số công ty tiếp nhận thực tập sinh kỹ năng bày tỏ thái độ tích cực đối với sự chuyển đổi sang một hệ thống mới nhằm đảm bảo nguồn nhân lực, nhưng họ cũng cho thấy không ít lo ngại về dòng chảy nhân lực do việc nới lỏng các quy định hạn chế chuyển việc. Tại một công ty may mặc ở tỉnh Gifu, nơi đã nhận thực tập sinh kỹ năng liên tục trong 8 năm qua, có 7 trong số 15 nhân viên là người Việt Nam. Mục đích của hệ thống đào tạo thực tập sinh kỹ năng hiện nay là “đóng góp cho cộng đồng quốc tế”, nhưng với tình trạng thiếu hụt lao động ở Nhật Bản, thực tập sinh có vai trò quan trọng, họ là nguồn lao động không thể thiếu đối với các công ty.

Nhiều công ty sử dụng lao động nhìn nhận một cách tích cực rằng hệ thống mới đặt ra mục tiêu “đảm bảo nguồn nhân lực”, do đó, cuối cùng thì họ cũng có thể bắt đầu “chính thức tuyển dụng lao động”, mâu thuẫn giữa chế độ thực tập sinh kỹ năng và thực tế sẽ biến mất.

Mặt khác, cũng có ý kiến ​​lo ngại việc nới lỏng các quy định “chuyển việc” sẽ làm thay đổi nơi làm việc, trong khi công ty tiếp nhận ban đầu buộc phải trả lương cho thực tập sinh với mức ngang bằng người lao động Nhật Bản, đồng thời chịu mọi chi phí đi lại và học phí học tiếng Nhật sau khi người lao động nhập cảnh. “Có thể thuê lao động nước ngoài sẽ đắt hơn so với thuê người Nhật, nhưng với tình hình khan hiếm nhân lực như hiện nay, chúng tôi không còn cách nào khác là phải dựa vào lực lượng thực tập sinh. Chỉ có điều, nếu họ bỏ việc để di chuyển đến các thành phố lớn làm việc, nơi có mức thu nhập cao hơn thì sẽ để lại gánh nặng đối với các công ty tuyển dụng lao động ban đầu”.

Ông Igawa Takahiro, Giám đốc điều hành của một công ty may mặc cho biết: “So với sinh viên mới tốt nghiệp ở Nhật Bản, gánh nặng chi phí đối với người lao động  nước ngoài là rất lớn, và nếu họ được phép chuyển việc ngay lập tức, rất khó để bù lấp khoản chi phí ban đầu mà công ty đã phải bỏ ra. Tương tự, việc bảo vệ nhân quyền cho người lao động nước ngoài là điều tất yếu, song cũng  hy vọng các cuộc thảo luận của Hội đồng chuyên gia trong tương lai sẽ căn cứ trên tình hình thực tế của các doanh nghiệp nhỏ ở địa phương."

3. Các Tổ chức hỗ trợ thực tập sinh kỹ năng

Ngoài các vấn đề như làm việc quá giờ, nợ lương…, các khiếu nại về vi phạm nhân quyền như nạn bạo lực tại nơi làm việc vẫn tiếp tục xuất hiện. Từ năm 2020, Hiệp hội hỗ trợ Tomoiki Nhật - Việt có trụ sở tại quận Nakano, Tokyo đã bảo vệ và hỗ trợ các thực tập sinh đến từ Việt Nam. Một nam thanh niên 20 tuổi làm việc tại một công ty xây dựng ở vùng Kansai được Hiệp hội hỗ trợ từ tháng 12 năm ngoái cho hay, anh thường xuyên bị chủ đánh đập mỗi lần làm sai và khi anh muốn chuyển việc thì bị công ty từ chối. “Thật không tin nổi khi tôi được thông báo không thể chuyển việc! Nhật Bản là một đất nước rất phát triển, nhưng cũng có những mặt trái. Rất nhiều người nước ngoài làm việc tại Nhật Bản cảm thấy bất mãn, bị đối xử bất công”. Hiệp hội hỗ trợ đã tiếp nhận khoảng 300 cuộc tư vấn từ đầu năm 2023 đến nay.

Lý do cho những rắc rối không có hồi kết tại các công ty sử dụng lao động nước ngoài ở Nhật Bản nằm ở nguyên tắc không được chuyển việc và thiếu sự hỗ trợ của các “tổ chức giám sát”, trung gian hòa giải các vấn đề nảy sinh giữa công ty và người lao động. Yoshimizu Jiho, đại diện của một tổ chức hỗ trợ cho biết: “Chương trình đào tạo thực tập sinh kỹ năng nhằm mục đích chuyển giao kỹ năng cho các nước đang phát triển, nhưng trên thực tế, nó lại được chấp nhận như một cách để bù đắp cho sự thiếu hụt lao động của Nhật Bản. Vi phạm nhân quyền, quấy rối, lạm dụng quyền lực…, để những vấn đề SOS như vậy không tiếp tục xảy ra, rất cần một hệ thống giúp tìm kiếm công việc và hỗ trợ chuyển việc một  cách suôn sẻ khi người lao động nước ngoài có nguy cơ bị ép buộc phải về nước”.

Ngoài ra, bản dự thảo công bố lần này được đánh giá cao do nó cho phép người lao động bị gắn mác “thực tập sinh học việc” được tiếp nhận đúng với vị trí vốn có của họ, nhưng việc họ có được chấp nhận đúng cách hay không lại là một câu chuyện khác. Chính vì vậy, cần phải thu thập càng nhiều ý kiến góp ý cho hệ thống mới càng tốt. Một chuyên gia về lao động nước ngoài cho rằng “Đây chính là lúc quyết định sự thành bại của hệ thống mới”.

Toshihiro Menju, Giám đốc điều hành Trung tâm Giao lưu Quốc tế Nhật Bản, người vốn rất quen thuộc với các vấn đề về lao động nước ngoài nhận định: “Chúng ta sẽ bãi bỏ hệ thống đào tạo thực tập sinh kỹ năng vốn đã bộc lộ nhiều mâu thuẫn, và bắt đầu lại từ đầu. Quyết định tạo ra một hệ thống mới là vô cùng quan trọng, nó sẽ gửi một thông điệp tươi sáng đến thế giới rằng Nhật Bản đang thực sự thay đổi”. Nhưng mặt khác, ông cũng cho rằng: “Vấn đề là loại hệ thống mới nào sẽ được tạo ra tiếp theo? Nếu nó chỉ là một cuộc cải cách về tên gọi hệ thống thì đó là một sự giả tạo, điều đó có nghĩa là Nhật Bản sẽ không thay đổi. Hệ thống mới liên quan đến nhiều bên, vì vậy việc tìm ra một hướng đi mới là vô cùng khó khăn. Thách thức đối với chúng ta, đó là liệu nó có thể trở thành một hệ thống dẫn đến tương lai hay không?” Và trên hết, mặc dù tình trạng thiếu lao động đã trở nên rõ ràng trên toàn cầu sau khi thế giới đang phục hồi sau thảm họa Corona, nhưng thực tế là Nhật Bản không hẳn là một quốc gia hấp dẫn đối với người nước ngoài do tác động của đồng yên yếu. “Nhật Bản nên thoát khỏi nhận thức quen thuộc rằng “có thể sử dụng lao động nước ngoài với giá rẻ”, và cần phải tạo ra một hệ thống mới - nơi mà người nước ngoài có thể yên tâm phát huy vai trò tích cực của họ trên đất nước Nhật Bản”./.

Ngô Hương Lan

Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản

Tổng hợp từ các tài liệu:

1. “Họp Hội đồng chuyên gia chính phủ “Bỏ chế độ Thực tập sinh kỹ năng – Chuyển sang chế độ mới””, Bản tin NHK ngày 10/4/2023. Nguồn: 「技能実習制度を廃止 新制度へ移行を」政府の有識者会議 | NHK | 技能実習生
2. “Chủ trương bỏ chế độ Thực tập sinh kỹ năng – Báo cáo tạm thời nêu rõ mục tiêu “nguồn nhân lực””, Báo Sankei ngày 10/04/2023: 技能実習廃止を提言、「労働力」明記　有識者会議で中間報告「たたき台」 - 産経ニュース (sankei.com)
3. “Bỏ Chương trình đào tạo thực tập sinh kỹ năng” – Cuộc họp Chính phủ đề xuất chuyển sang chế độ “đảm bảo nguồn nhân lực nước ngoài”, Báo Nikkei ngày 10/04/2023: 技能実習「廃止」提言へ　政府会議、外国人材確保に転換 - 日本経済新聞 (nikkei.com)